(Bài đăng
trên tạp chí Tia Sáng số 12, ra ngày 20/06/2019, trang 16-18.
Phiên bản điện tử của Tia Sáng trên trực tuyến
đăng ngày 01/07/2019 tại địa chỉ:
http://www.tiasang.com.vn/-doi-moi-sang-tao/Chuyen-xung-quanh-cac-cong-ty-du-lieu-mo-18438).
Gần đây, có
thông tin cho biết Facebook cung cấp dữ liệu người
dùng cho các nhà khoa học xã hội[1].
Các nhà khoa học đó được Hội đồng nghiên cứu khoa
học xã hội Mỹ và Social Science One, sáng kiến hợp tác
giữa các nhà khoa học và khu vực tư nhân và là đối
tác với Đại học Harvard lựa chọn và được chia
thành các nhóm nghiên cứu khác nhau và họ có quyền truy
cập vào các luồng dữ liệu của Facebook như giới tính,
độ tuổi xấp xỉ và các liên kết webiste mà họ đã
chia sẻ.
Đây quả là một
dịp thú vị để chúng ta hiểu thêm về các công ty dữ
liệu mở. Đó là một khái niệm rất lạ tai, ít nhất
là cho tới lúc này ở Việt Nam. Bởi vì, khi nghĩ đến
một công ty vì lợi nhuận chúng ta chỉ quen nghe công ty
đó sử dụng và/hoặc tận dụng dữ liệu mở do những
người khác tạo ra thường nghe có vẻ xuôi tai hơn mà ít
khi nghe đến việc nó sản xuất hoặc đầu tư vào dữ
liệu mở và/hoặc mở dữ liệu của nó ra cho những
người khác sử dụng.
Động thái của
Facebook cùng với xu hướng nở rộ của các công ty dữ
liệu mở trên thế giới đang diễn ra mạnh mẽ khiến ta
đặt ra 3 câu hỏi:
-
Dữ liệu Facebook cho phép các nhà khoa học truy cập tới có phải là dữ liệu mở hay không?
-
Facebook, như một công ty, có phải là công ty dữ liệu mở hay không?
-
Ví dụ về công ty dữ liệu mở trên thế giới, và giải thích vì sao nó được gọi như vậy?
Dữ
liệu của
Facebook là dữ
liệu mở?
Rất tiếc, những
dữ liệu mà Facebook cho phép các nhà khoa học truy cập
không phải là dữ liệu mở. Dữ liệu chỉ được coi là
mở khi nó thỏa mãn định nghĩa trong Sổ tay Dữ liệu
mở của Quỹ Tri thức Mở[2] như sau: “Dữ liệu
mở là dữ liệu bất kỳ ai cũng có thể tự do sử dụng,
sử dụng lại và phân phối lại - chỉ tuân thủ, nhiều
nhất, yêu cầu thừa nhận ghi công và chia sẻ tương tự”.
Trong trường hợp
của Facebook, công ty này không mở dữ liệu của mình cho
bất kỳ ai mà chỉ lựa chọn một số nhà khoa học nhất
định.
Nhưng không chỉ
vậy, Viện Dữ liệu Mở của Tim Berners - Lee[3], nhà phát
minh ra Web và Web của Dữ liệu (Web of Data), người vào
năm 2006 đã đề xuất cho thế giới Quy tắc 4 điểm và
lược đồ tiêu chuẩn 5 sao cho Dữ liệu Mở Liên kết -
LOD (Linked Open Data)[4] còn đưa ra một định nghĩa khác về
dữ liệu mở, đó là dữ liệu mở không chỉ phải thỏa
mãn yêu cầu cho “bất kỳ ai” sử dụng mà còn phải
“được xuất bản ở định dạng truy cập được” và
có “giấy phép mở”. Và dữ liệu của Facebook, không
giấy phép mở và cũng không hề được xuất bản, một
lần nữa không vượt qua được “cửa ải” định
nghĩa dữ liệu mở.
Facebook
có phải là công ty dữ liệu mở hay không?
Mặc dù Facebook
hết sức “chọn lọc” người tiếp cận dữ liệu của
mình và dữ liệu của Facebook cũng không hề được xuất
bản và cũng không hề có giấy phép mở nhưng không đồng
nghĩa nó không phải là một công ty dữ liệu mở.
Cũng Viện Dữ
liệu Mở của Tim Berners – Lee, đã định nghĩa công ty
dữ liệu mở trong tài liệu Viện xuất bản vào năm 2016
với tiêu đề ‘Doanh nghiệp mở: 3 doanh nghiệp lớn tạo
giá trị với cách tân mở như thế nào’[5] như sau:
“Một
công ty dữ liệu mở là công ty sử dụng, sản xuất,
hoặc đầu tư vào dữ liệu mở như là khía cạnh chính
trong công việc của nó.
-
Nó có thể là nhà xuất bản dữ liệu, làm cho dữ liệu là mở cho những người khác sử dụng.
-
Nó có thể là một người sử dụng, tạo ra các dịch vụ với dữ liệu sẵn sàng bằng các nền tảng khác.
-
Hoặc nó có thể là một người xúc tác, huấn luyện hoặc tư vấn cho những người khác cách làm việc với dữ liệu mở.”
Sự việc được
nêu ở trên đối với Facebook có thể không nằm trong lựa
chọn 1, nhưng hoàn toàn có khả năng Facebook, như một
công ty, có các hoạt động tích cực ở lựa chọn 2
và/hoặc 3. Điều này phụ thuộc vào chính sách và mô
hình kinh doanh của chính Facebook và không nằm trong phạm
vi đi sâu để chứng minh của bài viết này.
Ví
dụ về công ty dữ liệu mở trên thế giới
Theo định nghĩa
công ty dữ liệu mở với 3 lựa chọn ở trên, tại Vương
quốc Anh vào năm 2016 đã có tới 270 công ty dữ liệu mở,
bao gồm một công ty tiếng tăm ít ai ngờ tới, là
Thompson Reuters.
 |
| Nguồn ảnh: https://theodi.org/article/open-data-means-business/ |
Có lẽ trong 3 lựa
chọn trong định nghĩa thế nào là một công ty dữ liệu
mở được nêu ở trên, lựa chọn số 1 là ‘nghịch
nhĩ’ hơn cả, khi một công ty vì lợi nhuận lại là nhà
xuất bản dữ liệu và làm cho dữ liệu vốn là đóng và
thuộc sở hữu của công ty trở thành mở cho những người
khác sử dụng một cách hoàn toàn tự nguyện. Nhưng đó
lại là câu chuyện của Thomson Reuters, một công ty có
doanh thu năm 2015 là 12,2 tỷ USD (khoảng 285.000 tỷ VNĐ),
khi công ty này đã chọn tiếp cận Dữ liệu Mở Liên
kết[6] bằng việc xuất bản một tập hợp con các dữ
liệu của nó theo giấy phép Creative Commons Attribution (CC
BY 4.0).
Dưới đây là vài
trích dẫn để minh chứng cho sự thật đó:
“Như
vậy Thomson Reuters đã quyết định xuất bản một tập
hợp con các dữ liệu của nó, bao gồm các PermID có liên
quan, theo giấy
phép mở
Creative
Commons (CC-BY
4.0)...
Họ
đã khởi xướng dịch
vụ này
như là Open
PermID
vào năm 2015, có được chứng
chỉ Dữ liệu Mở của ODI (ODI
Open Data Certificate)
về quy trình phát hành.”
“Bằng
việc kết hợp dữ liệu mở với các mã nhận diện ổn
định, nó trao cho các khách hàng sự tự do để thử
nghiệm, liên kết các dữ liệu mở hoặc sở hữu độc
quyền của riêng họ và cung cấp các phản hồi về hệ
thống mã nhận diện đó, tất cả những điều đó làm
cho PermID trở thành một lời chào mạnh hơn - cả trong
nội bộ và ở bên ngoài. Thomson Reuters cũng được định
vị tốt để tạo ra nền tảng dựa vào dữ liệu và mô
hình thông tin của nó, trở thành thành phần trung tâm
trong hệ sinh thái trong tương lai. Bằng việc ôm lấy
dữ liệu mở liên kết, Thomson Reuters đang tạo ra ưu
thế cạnh tranh trong việc lát đường để xây dựng các
sản phẩm mới và tạo ra các mô hình kinh doanh mới - cả
cho bây giờ và trong tương lai.”
Thay
cho lời kết
- công ty dữ
liệu mở hay công ty đổi mới sáng tạo mở
Ngày nay, khi các
mô hình kinh doanh và các nền tảng dựa vào dữ liệu
đang trở thành chuẩn mực mới, đặc biệt cho các công
nghệ thời thượng như trí tuệ nhân tạo (AI), Internet
của vạn vật (IoT), dữ liệu lớn, .v.v. thì các sản
phẩm - dịch vụ các công ty cung cấp ngày càng có xu
hướng sử dụng ngày một nhiều hơn dữ liệu mở, dữ
liệu mở liên kết (đặc biệt khi các dữ liệu đó là
kết quả của các nghiên cứu được nhà nước cấp vốn)
và thông qua đổi mới sáng tạo mở/cách tân mở để có
thể đa dạng hóa các nguồn thu và tối đa hóa các khả
năng của công ty.
Facebook, trong
trường hợp cụ thể của bài viết này, có thể
không/chưa biến một phần dữ liệu nó sở hữu thành dữ
liệu mở, nhưng Facebook được thừa nhận là công ty đổi
mới sáng tạo mở[7]/cách tân mở ở vài dạng thức[8],
như (1) nghiên cứu và phát triển giữa vài công ty đối
tác (IntraCompany R&D) và (2) phát triển các tài năng
chuyên nghiệp (Talent for Professionals).
 |
| Nguồn ảnh: https://www.viima.com/blog/types-of-open-innovation |
Với Việt Nam, hy
vọng một ngày không xa, cũng sẽ có các doanh nghiệp khởi
nghiệp đi theo xu hướng để trở thành các công ty dữ
liệu mở, kể cả ở lựa chọn nghịch nhĩ nhất, khi
(các) công ty đó, vì lợi ích của chính mình, biến một
phần dữ liệu do mình sở hữu thành dữ liệu mở với
một giấy phép tư liệu mở thích hợp gắn vào nó để
cho phép bất kỳ ai cũng có khả năng truy cập, sử dụng
và chia sẻ nó, kể cả vì các mục đích thương mại,
giống như những gì được Thomson Reuters làm, và cũng
giống như những gì được nêu về đổi mới sáng tạo
mở/cách tân mở, theo chiều đưa tri thức mới từ bên
trong công ty ra bên ngoài, chứ không chỉ theo chiều tận
dụng tri thức từ bên ngoài đưa vào trong công ty.
Các
chú giải
[1] Ngô Hà lược dịch,
2019: Facebook cung cấp dữ liệu người dùng cho các nhà
khoa học xã hội. Tia Sáng Online:
http://tiasang.com.vn/-tin-tuc/Facebook-cung-cap-du-lieu-nguoi-dung-cho-cac-nha-khoa-hoc-xa-hoi--16373
[2] Open Knowledge Foundation:
What is Open Data:
http://opendatahandbook.org/guide/en/what-is-open-data/
[3] Open Data Institute: Open
Data means Business:
https://theodi.org/article/open-data-means-business/
[4] Tim Berners - Lee,
27/07/2006: Linked Data:
https://www.w3.org/DesignIssues/LinkedData.html
[5] Lê Trung Nghĩa biên
dịch, 2018: Doanh nghiệp mở: 3 doanh nghiệp lớn tạo giá
trị với cách tân mở như thế nào. Viện Dữ liệu Mở
- ODI (Open Data Institute) xuất bản năm 2016:
https://www.dropbox.com/s/r7snvketalyr747/ODI_Open_Enterprise_Vi-31012018.pdf?dl=0
[6] Lê Trung Nghĩa, 2017:
Rất cần Khoa học Mở cho CMCN4.0: Tạp chí Tia Sáng
trên trực tuyến, 26/08/2017:
http://tiasang.com.vn/-doi-moi-sang-tao/Rat-can-khoa-hoc-mo-cho-CMCN-40–10878,
phần C3: Dữ liệu mở và dữ liệu mở liên kết.
[7] Lê Trung Nghĩa, 2019:
Đổi mới sáng tạo mở và vài gợi ý. Bài đăng
trên tạp chí Tia Sáng số 07 năm 2019, ra ngày 05/04, trang
19-22:
https://vnfoss.blogspot.com/2019/04/oi-moi-sang-tao-mo-va-vai-goi-y.html
[8] Lê Trung Nghĩa biên
dịch, 2019: Các dạng cách tân mở:
https://vnfoss.blogspot.com/2019/04/cac-dang-cach-tan-mo.html
Giấy phép nội
dung: CC BY
4.0 Quốc tế
Lê Trung Nghĩa
PS:
Tự do tải về bài viết ở định dạng PDF ở địa chỉ:
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét
Lưu ý: Chỉ thành viên của blog này mới được đăng nhận xét.