(Bài đăng trên tạp chí Tia Sáng số 4,
xuất bản ngày 20/02/2021, các trang 25-27)
Thế giới đang hướng tới Khuyến cáo
Khoa học Mở của UNESCO, theo dự kiến, sẽ được 193
quốc gia thành viên phê chuẩn vào tháng 11/2021, nhân Hội
nghị Toàn thể UNESCO lần thứ 41. Ngày 30/09/2020, UNESCO đã
gửi bản Khuyến cáo phác thảo[1] Khoa học Mở tới 193
quốc gia thành viên[2] để thu thập các ý kiến phản
hồi, một bước chính trong việc tạo thuận lợi cho sự
hợp tác quốc tế và truy cập vạn năng tới tri thức
khoa học, sau cuộc tư vấn toàn cầu mở rộng.
Theo tài liệu phác thảo đầu này, ‘Khoa
học Mở’ ngụ ý tổ hợp của ít nhất các yếu tố
chính sau đây: (1)
Truy cập Mở; (2)
Dữ liệu Mở; (3)
Phần mềm nguồn
mở/phần cứng mở; (4)
Các hạ tầng Khoa
học Mở; (5) Đánh
giá Mở; (6) Tài
nguyên Giáo dục Mở; (7)
Cam kết Mở của các tác nhân xã hội; (8) Tính mở
tới sự đa dạng của tri thức, bao gồm cả hệ thống
tri thức bản địa.
Hình
1.
Các thành phần của Khoa học Mở[3]
Ngay
từ ngày đầu năm mới 01/01/2021,
tin vui về Khoa học Mở đã tới với toàn thế giới, khi
mà Kế hoạch S[4],
một
sáng kiến về Truy cập Mở đầy đủ và tức thì, được
Liên minh S, một nhóm quốc
tế gồm 26
tổ chức[5]
cấp vốn nghiên cứu quốc gia, châu Âu và một số nhà
từ thiện cấp vốn nghiên cứu khác
trên thế giới, đã khởi xướng vào tháng
9/2018, bắt đầu có hiệu lực, theo đó, tất cả các
xuất bản phẩm khoa học là
kết quả từ các trợ cấp của các tổ chức thuộc Liên
minh S sẽ phải được xuất bản trên các tạp chí hoặc
nền tảng tuân thủ Truy cập Mở đầy đủ và tức thì,
không có bất kỳ thời hạn cấm vận nào. Cũng ngay trong
đầu tháng 01/2021, Liên minh S đã thông báo về việc 160
tạp chí của nhà xuất bản Elsevier, một trong những nhà
xuất bản khoa học lớn nhất thế giới, đã trở thành
các tạp chí chuyển đổi quá độ tuân thủ Kế hoạch
S[6].
Tại
Việt Nam, có thể nói Quý IV/2020 là rất khác thường so
với bất kỳ năm nào trước đó, nguyên nhân chủ yếu
là bản thân năm 2020 là một năm khác thường, với sự
xuất hiện của đại dịch COVID-19 cùng
2 đợt bùng phát mạnh
vào tháng tư
và tháng chín,
dẫn tới việc hầu như mọi hoạt động hội nghị hội
thảo được đẩy gần như hoàn toàn vào các tháng cuối
năm, rất
nhiều
trong số đó là xoay quanh chủ đề nóng bỏng về chương
trình Chuyển đổi số quốc gia theo Quyết
định số 749/QĐ-TTg ngày 03/06/2020 của Thủ tướng Chính
phủ mà tất cả các bộ ngành sẽ triển khai vào thực
tế bắt đầu từ năm nay, 2021. Tin vui là Chính phủ đã
chọn công nghệ mở để triển khai chương trình Chuyển
đổi Số, như được Bộ trưởng Bộ Thông tin và Truyền
thông Nguyễn Mạnh Hùng đã nói trong bài diễn văn chỉ
đạo khi khai mạc Hội nghị Diễn đàn Công nghệ Mở
Việt Nam 2020 được tổ chức tại Hà Nội[7] với các từ
khóa như công nghệ mở, nguồn mở (phần mềm nguồn mở
và phần cứng mở), kiến trúc mở, chuẩn mở, dữ liệu
mở, văn hóa mở và phát triển cộng đồng mở. Bộ
trưởng nhấn mạnh:
“Việc
lựa chọn phát triển công nghệ mở, lựa chọn phát
triển phần mềm nguồn mở, lựa chọn mở dữ liệu để
các cá nhân, doanh nghiệp tham gia sáng tạo giá trị mới
là định hướng của chúng ta.”
Cũng theo chỉ đạo trong bài phát biểu
này, Bộ Thông tin và Truyền thông đã đưa ra Bản tuyên
bố hành động cho năm 2021 theo định hướng chọn công
nghệ mở để chuyển đổi số, gồm 10 điểm sau đây[8]:
Xây dựng
Chỉ thị của Thủ tướng Chính phủ về Công nghệ Mở;
Đánh giá,
công bố và khuyến nghị việc sử dụng phần mềm, nền
tảng công nghệ mở;
Phát triển
Nền tảng điện toán đám mây trên nền công nghệ mở;
Thúc đẩy
phát triển phần cứng mở;
Phát triển
5G dựa vào công nghệ mở OpenRan;
Phát triển
nền tảng mở cho AI Việt Nam;
Xây dựng
nền tảng công nghệ mở trong lĩnh vực giáo dục đào
tạo;
Xây dựng
Trung tâm nghiên cứu phát triển công nghệ mở;
Xây dựng
Cổng công nghệ mở GOVTECH cho Việt Nam;
Nâng cấp,
mở rộng Câu lạc bộ phần mềm tự do nguồn mở;
Cùng với việc xây dựng nền tảng công
nghệ mở trong lĩnh vực giáo dục đào tạo trong năm 2021
như được nêu ở trên, theo Quyết định số 489/QĐ-TTg
ngày 08/04/2020[9] của Thủ tướng Chính phủ, “Đề án
xây dựng nguồn tài nguyên giáo dục mở, phục vụ nhu
cầu học tập suốt đời của mọi người” do Bộ Giáo
dục và Đào tạo chủ trì, phối hợp với các bộ ngành
liên quan trình Thủ tưởng Chính phủ vào Quý IV/2021. Đây
là tín hiệu rất vui khi Chính phủ Việt Nam đang hướng
tới việc hòa nhập với xu thế của thế giới về ứng
dụng và phát triển tài nguyên giáo dục mở như theo tinh
thần của Khuyến cáo Tài nguyên Giáo dục Mở[10] đã
được 193 quốc gia thành viên UNESCO phê chuẩn ngày
25/11/2019 nhân Hội nghị toàn thể UNESCO lần thứ 40.
Một trong những cơ sở để có thể kỳ
vọng vào sự thành công của đề án xây dựng nguồn tài
nguyên giáo dục mở là hàng loạt các hoạt động hội
thảo, tọa đàm với nhiều bên tham gia, và nhất là việc
triển khai hơn 50 khóa huấn luyện huấn luyện viên về
thực hành khai thác tài nguyên giáo dục mở trong 4 năm
qua cho hơn 1.000 cán bộ và giảng viên của hàng trăm
trường đại học và cao đẳng trong cả nước[11] của
Ban Tư vấn Phát triển Giáo dục Mở thuộc Hiệp hội các
trường đại học, cao đẳng Việt Nam.
Trong năm 2021, một sự kiện quan trọng
nữa của Khoa học Mở sẽ diễn ra là Hội nghị của Đối
tác Dữ liệu Mở châu Á[12] (AODP) do Việt Nam đứng ra
đăng cai tổ chức - với đại diện là Hiệp hội các
trường đại học, cao đẳng Việt Nam, một trong những
thành viên chính thức của AODP - dự kiến vào các ngày
14-16/10/2021 tại trường Đại học Thăng Long, Hà Nội.
Đây sẽ là sự kiện quan trọng, nơi các tổ chức, doanh
nghiệp, viện trường và các cá nhân gặp gỡ, trao đổi
và học hỏi lẫn nhau về dữ liệu mở, tài nguyên giáo
dục mở, thành phố thông minh, và nhiều vấn đề khác
có liên quan với các bạn bè quốc tế từ 10 quốc gia và
vùng lãnh thổ của châu Á là thành viên của AODP, bao gồm
Đài Loàn, Nhật Bản, Hàn Quốc, Ấn Độ cùng nhiều quốc
gia ASEAN như Campuchia, Indonesia, Malaysia, Myanmar, Philippines,
và Thái Lan. Đây là sự kiện được các quốc gia thành
viên AODP luân phiên tổ chức thường niên, và sự kiện
2021 AODP Việt Nam là lần thứ 7 được liên tục. Bằng
cách này, hy vọng sự phát triển của dữ liệu mở ở
Việt Nam, như theo Nghị định số 47/2020/NĐ-CP ngày
09/04/2020 của Thủ tướng Chí phủ về “Quản lý, kết
nối và chia sẻ dữ liệu số của cơ quan nhà nước“,
sẽ luôn được cập nhật theo xu hướng phát triển của
châu Á và thế giới, đúng với kỳ vọng của Chính phủ
Việt Nam, như được nêu trong bài phát biểu của Bộ
trưởng Bộ Thông tin Truyền thông tại Hội nghị Diễn
đàn Công nghệ Mở Việt Nam 2020: “Dữ
liệu là dầu mỏ. Trong tương lai, hầu hết các giá trị
sẽ được tạo ra từ dữ liệu. Càng nhiều dữ liệu,
nhất là càng nhiều loại dữ liệu khác nhau thì cơ hội
tạo ra giá trị mới càng lớn. Người có dữ liệu và
người tạo ra giá trị mới từ dữ liệu đó trong nhiều
trường hợp không phải là một. Bởi vậy việc mở dữ
liệu và dữ liệu mở là quyết định trong việc tạo ra
giá trị mới cho người dân, cho đất nước.”
Để chuyển
đổi số thành công, có rất nhiều việc cần phải
làm trong thời gian dài. Một trong những việc tiên quyết
phải làm, càng sớm càng tốt, là xây dựng và triển
khai bộ các kỹ năng số cho các đối tượng khác nhau
trong xã hội, như các công dân, các công ty khởi nghiệp,
các giảng viên, các cơ sở giáo dục, .v.v., gồm nhiều
năng lực và kỹ năng liên quan tới các khía cạnh MỞ
như truy cập mở, dữ liệu mở, tài nguyên giáo dục mở
.v.v. để trang bị các năng lực và kỹ năng số cần
thiết cho tất cả mọi người trong xã hội số và nền
kinh tế số có cơ hội được tuyển dụng làm việc, có
công ăn việc làm tươm tất và/hoặc khởi nghiệp thành
công.
Một yếu tố quan trọng khác, tất cả
các tài nguyên, dù là phần mềm nguồn mở, phần cứng
mở, truy cập mở, dữ liệu mở hay tài nguyên giáo dục
mở đều có một điểm chung, chúng đều PHẢI ĐƯỢC
CẤP PHÉP MỞ để trở thành các tài nguyên mở, không có
bất kỳ ngoại lệ nào. Không được cấp phép mở, sẽ
KHÔNG có ai có quyền hợp pháp để tự do sử dụng lại,
sửa đổi và/hoặc tùy biến thích nghi các tài nguyên đó,
vì theo luật sở hữu trí tuệ, một khi tài nguyên được
tạo ra, nó sẽ được luật bảo hộ, bất kể tác
giả/người nắm giữ bản quyền của nó có đăng ký hay
không. Vì vậy, cần thiết phải có chính sách cấp phép
mở ở mức quốc gia và/hoặc cơ sở càng sớm càng tốt
để chuyển đổi số bằng công nghệ mở có thể nhanh
chóng được xúc tác để có khả năng trở thành hiện
thực.
Chắc
chắn sẽ còn nhiều sự kiện nữa có liên quan tới Khoa
học Mở mà không thể nêu hết được trong bài viết
này. Dù vậy có những tín hiệu
khả quan sẽ có một năm mới 2021, năm của Khoa học Mở,
thành công ở Việt Nam.
Chú giải
[1] UNESCO, 2020: First
draft on the UNESCO RECOMMENDATION ON OPEN SCIENCE. Bản dịch
sang tiếng Việt:
https://www.dropbox.com/s/d7juqw5oq5hurul/en-unesco_osr_first_draft_Vi-19102020.pdf?dl=0
[2] UNESCO, 2020: Milestone
in UNESCO’s development of a global recommendation on Open Science.
Bản dịch sang tiếng Việt:
https://giaoducmo.avnuc.vn/khoa-hoc-mo/cot-moc-trong-phat-trien-khuyen-cao-toan-cau-ve-khoa-hoc-mo-cua-unesco-347.html
[3] UNESCO, 2020: Towards a
UNESCO Recommendation on Open Science. Bản dịch sang tiếng
Việt:
https://www.dropbox.com/s/yyv5vhd54m2mp0i/open_science_brochure_en_Vi-15082020.pdf?dl=0
[4]
https://www.coalition-s.org/
[5] cOAlition S: Portugal’s
national funding agency for science, research and technology joins
cOAlition S. Bản dịch sang tiếng Việt có tại:
https://giaoducmo.avnuc.vn/truy-cap-mo/co-quan-cap-von-quoc-gia-bo-dao-nha-cho-khoa-hoc-nghien-cuu-va-cong-nghe-ra-nhap-lien-minh-s-383.html
[6] cOAlition S: 160
Elsevier journals become Plan S aligned Transformative Journals.
Bản dịch sang tiếng Việt có tại:
https://giaoducmo.avnuc.vn/truy-cap-mo/160-tap-chi-cua-elsevier-tro-thanh-cac-tap-chi-chuyen-doi-qua-do-tuan-thu-ke-hoach-s-374.html
[7] Vietnamnet, 2020: Toàn
văn phát biểu của Bộ trưởng Nguyễn Mạnh Hùng tại
diễn đàn công nghệ mở Việt Nam:
https://vietnamnet.vn/vn/thong-tin-truyen-thong/toan-van-phat-bieu-cua-bo-truong-nguyen-manh-hung-tai-dien-dan-cong-nghe-mo-viet-nam-689681.html
[8] Vietnamnet: Việt Nam
sẽ trở thành quốc gia công nghệ bằng nền tảng mở:
https://vietnamnet.vn/vn/thong-tin-truyen-thong/viet-nam-se-tro-thanh-quoc-gia-cong-nghe-bang-nen-tang-mo-689696.html
[9] Cổng thông tin điện
tử Chính phủ: Quyết định số 489/QĐ-TTg của Thủ
tướng Chính phủ.
http://datafile.chinhphu.vn/file-remote-v2/DownloadServlet?filePath=vbpq/2020/04/489.signed.pdf
[10] UNESCO, 2019: UNESCO
RECOMMENDATION ON OPEN EDUCATIONAL RESOURCES. Bản dịch sang
tiếng Việt:
https://www.dropbox.com/s/o6lml26uw88ear2/DCPMS_U1911920_Vi-04122019.pdf?dl=0
[11] Trang Giáo dục Mở -
Tài nguyên Giáo dục Mở, Hiệp hội các trường đại
học, cao đẳng Việt Nam: Các lớp tập huấn thực hành
‘Khai thác tài nguyên giáo dục mở’ tới hết năm 2020:
https://giaoducmo.avnuc.vn/tap-huan/cac-lop-tap-huan-thuc-hanh-khai-thac-tai-nguyen-giao-duc-mo-toi-het-nam-2020-370.html
[12] Trang Giáo dục Mở -
Tài nguyên Giáo dục Mở, Hiệp hội các trường đại
học, cao đẳng Việt Nam: Đối thoại của Đối tác Dữ
liệu Mở châu Á 2020 qua hình ảnh:
https://giaoducmo.avnuc.vn/hop-tac/doi-thoai-cua-doi-tac-du-lieu-mo-chau-a-2020-qua-hinh-anh-320.html
Giấy phép nội dung: CC
BY 4.0 Quốc tế
Lê Trung Nghĩa