Bài
đăng trên tạp chí Tia Sáng điện tử ngày 22/01/2018 tại
địa chỉ:
http://tiasang.com.vn/-quan-ly-khoa-hoc/Nhan-dien-cac-de-tai--du-an-%E2%80%9CMO%E2%80%9D--tu-kinh-phi-cua-nha-nuoc-11161
Khi
mà MỞ trở thành xu thế tất yếu trên thế giới ngày
nay, thì việc có nhiều đề tài - dự án có liên quan tới
nghiên cứu, phát triển và triển khai theo
hướng mở được xây dựng ở nhiều nơi là
điều có thể nhìn thấy trước được, nhất là trong
khu vực nhà nước, từ nguồn kinh phí của nhà nước.
Tuy nhiên, bên cạnh những đề tài - dự án tuân thủ
triết lý và các nguyên tắc của MỞ, chắc chắn cũng sẽ
có nhiều đề tài - dự án ăn theo chữ MỞ hợp thời
trang đó, dù chúng chẳng MỞ chút nào.
Thế
nào là dự án MỞ
thật?
Bên
dưới đây sẽ nêu ra các đặc tính của MỞ mà bạn rất
dễ để nhận diện các đề tài - dự án có là MỞ hay
không thông qua việc đọc nội dung các tài liệu của đề
tài - dự án có sử dụng ngân sách
của nhà nước, về bản chất là sử dụng tiền của
những người dân đóng thuế.
Khái
niệm về tính mở
Hình
1. Các khía cạnh của tính mở1
-
Tính mở được thể hiện trong các lĩnh vực xã hội khi mà mọi người đều được: (1) tự do sử dụng; (2) tự do đóng góp; (3) tự do chia sẻ (các) sản phẩm của đề tài - dự án.
-
Tính mở được thể hiện trong lĩnh vực kỹ thuật - công nghệ khi các chức năng của sản phẩm dựa vào các tiêu chuẩn mở và phần mềm nguồn mở (PMNM). Để có thể hiểu về tiêu chuẩn mở và phần mềm tự do nguồn mở một cách đơn giản, chúng có thể được trình bày như sau:
-
Tiêu chuẩn (hoặc định dạng) mở là tiêu chuẩn (hoặc định dạng) mà nếu một tệp điện tử nào đó áp dụng nó, thì việc thao tác trên tệp điện tử đó sẽ không phụ thuộc vào phần mềm tạo ra chính tệp điện tử đó. Ví dụ: Nếu bạn sử dụng một tệp điện tử có phần mở rộng là .xls thì bạn phụ thuộc vào phần mềm ứng dụng Microsoft Excel để mở nó, và như vậy thì định dạng .xls không phải lả định dạng mở.
-
PMNM là phần mềm mà:
-
Nếu bạn sử dụng nó, thì bạn có các quyền tự do để: (1) sử dụng vì bất kỳ mục đích gì; (2) phân phối cho bất kỳ ai bạn muốn;
-
Nếu bạn phát triển nó, thì bạn có các quyền tự do để: (3) tùy biến - sửa đổi để đáp ứng được nhu cầu của bạn, và để có thể tùy biến - sửa đổi được, bạn cần có mã nguồn, dù phần mềm đó do bất kỳ ai trên thế giới này tạo ra; (4) tự do phân phối lại phần mềm phái sinh bạn đã sửa đổi từ phần mềm gốc ban đầu.
-
-
-
Tính mở như là đặc tính nguồn tài nguyên, ví dụ như tài nguyên truy cập mở và/hoặc tài nguyên giáo dục mở, thì chúng được đối xử như là:
-
Hàng hóa công cộng, nghĩa là ai cũng có thể tự do truy cập và sử dụng chúng.
-
Nguồn của các hàng hóa mở, nghĩa là ai cũng có khả năng để tùy biến - sửa đổi chúng để tạo ra các hàng hóa mở mới.
-
Mô
hình phát triển
của nguồn mở
Nếu
bạn tạo ra một tài nguyên được gọi là tài nguyên mở,
thì tài nguyên đó chỉ là sự khởi đầu vòng đời sử
dụng của nó, vì bắt đầu từ đây, bất kỳ ai cũng có
khả năng để phát hiện,sử dụng, tùy biến sửa đổi
và tái mục đích nó để tạo ra các sản phẩm mở mới.
Điều này là đúng không chỉ cho các tài nguyên mở, như
tài nguyên truy cập mở và/hoặc tài nguyên giáo dục mở,
mà cũng đúng cho các PMNM, như được nêu ở trên. Điều
này là hoàn toàn khác với tài nguyên và/hoặc sản phẩm
đóng, khi mà không ai khác ngoài một nhóm nhỏ những
người đã tạo ra nó (thường là các lập trình viên
và/hoặc một vài thành viên của một công ty duy nhất)
được phép tùy biến sửa đổi và tái mục đích
sản phẩm (nếu có) để tạo
ra các sản phẩm mới, điều hạn chế đi rất nhiều khả
năng để đổi mới sáng tạo.
Mô
hình phát triển của PMNM
Hình
2. Mô hình điển hình của dự án phát triển PMNM2
Hình
2 là
mô hình điển hình của dự án phát triển PMNM được
giới thiệu chi tiết trong bài ‘Mô hình phát triển và
ứng dụng phần mềm tự do nguồn mở bền vững6‘.
Mô hình này nhấn mạnh bước ‘Đóng
góp các thay đổi cho dự án ngược lên dòng trên’
là bước đặc biệt của mô hình phát triển PMNM, khi mà
các mã nguồn được phát triển ở địa phương (ví dụ
như từ các lập trình viên trong các công ty phần mềm
của Việt Nam) được chuyển ngược về với dự án gốc
của thế giới để có được sự hỗ trợ của các lập
trình viên trong cộng đồng thế giới cho phần mềm được
các lập trình viên địa phương tùy biến và được tích
hợp vào phần mềm gốc của thế giới cho các phiên bản
sau. Điều này cũng sẽ dẫn tới việc mã nguồn PHẢI
luôn được đặt trên Internet (chứ không chỉ duy nhất
được đặt trong các máy chủ của công ty phát triển
phần mềm Việt Nam) để bất kỳ ai cũng có thể tải
chúng về được. Để dễ hiểu, ta nói: Mã
nguồn của một dự án PMNM do các lập trình viên Việt
Nam phát triển, các lập trình viên, ví dụ, ở châu Phi
PHẢI
có khả năng truy cập tới nó và tải nó về được!!!
Nếu
bạn tự nhận mình đang phát triển
PMNM, từ đầu hoặc dựa vào (các) PMNM đã có
sẵn, thì không có chuyện mã nguồn
phát triển và/hoặc tùy
biến đó chỉ có trong (các) máy chủ của công ty
bạn, mà chỉ các thành viên trong
công ty của bạn mới có thể truy
cập được tới chúng. Việc phát triển KHÔNG TUÂN THỦ
với mô hình này, từ chuyên môn gọi là rẽ nhánh
(Forking), đồng nghĩa với việc các lập trình viên
Việt Nam chỉ tải mã nguồn của phần mềm gốc về,
đóng nó lại rồi tự phát triển với nhau, trong hầu hết
các trường hợp là hành động tự sát vì mất phương
hướng sau một khoảng thời gian đủ dài để phần mềm
rẽ nhánh đó khác xa với phần mềm gốc ban đầu, gây
hại cho công ty phát triển và cho những người sử dụng
phần mềm tự phát triển đó, vì không còn được các
lập trình viên của cộng đồng phần mềm đó trên thế
giới hỗ trợ nữa, trong khi kiến trúc và thiết kế của
phần mềm đó là do các lập trình viên của thế giới
sáng tạo ra, duy trì, cập nhật, nâng cấp và phát triển
tiếp.
Lưu
ý là, bạn cần phân biệt rõ giữa sử dụng PMNM
và phát triển PMNM. Trong khi sử dụng PMNM
không đòi hỏi người sử dụng có bất kỳ bổn phận
nào thì phát triển PMNM đòi hỏi các lập trình
viên có bổn phận phải tuân thủ giấy phép được gắn
với PMNM đó và trong hầu hết các trường hợp, các lập
trình viên đều phải mở mã nguồn trên Internet khi phân
phối PMNM hoặc phần mềm phái sinh từ PMNM gốc ban đầu.
Mô
hình phát triển các tài nguyên mở
Các
tài nguyên mở trong phần này ngụ ý:
-
Tài nguyên truy cập mở;
-
Tài nguyên giáo dục mở (OER); và
-
Dữ liệu mở.
Hình
3. Vòng đời của tài
nguyên giáo dục không mở (trái) và của OER (phải)3
Nếu
bạn sử dụng OER, bạn thường có nhu cầu sửa đổi nó
cho các mục đích công việc khác nhau của bạn, ví dụ
như thêm, bớt, sửa đổi các nội dung của OER gốc ban
đầu và/hoặc kết hợp với các OER khác để tạo ra một
OER mới, hay còn được gọi là OER phái sinh, và vì thế
OER gốc ban đầu cần được cấp phép mở, như vài giấy
phép trong hệ thống Creative Commons, sao cho người sử dụng
có được các quyền tự do để thực hiện các hành động
đó, như những hành động được nêu trong Hình 3
ở trên.
Hình
4. Ví dụ về mô hình phát triển OER - Sách giáo khoa mở4
Hình
4 là ví dụ về mô hình
phát triển OER điển hình, hướng tới việc tạo ra các
sách giáo khoa mở sao cho các học sinh - sinh viên không mất
chi phí để có được chúng. Dù đi theo con đường nào,
thì OER được sử dụng cũng luôn phải có khả năng sửa
đổi được và/hoặc kết hợp được với các OER khác
để tạo ra các OER phái sinh cũng có các khả năng tương
tự.
Mô
hình cấp phép
Cách
dễ nhất để phân biệt giữa các phần mềm và/hoặc
tài nguyên mở và không mở là thông qua việc nhận diện
giấy phép được cấp cho phần mềm và/hoặc tài nguyên
đó.
Đối
với PMNM
Có
hơn 70 loại giấy phép PMNM khác nhau, các giấy phép phổ
biến có thể thấy trên trang của Sáng kiến Nguồn Mở -
OSI (Open Source Initiative7).
Vì vậy:
-
Khi sử dụng PMNM, bạn nên tìm hiểu giấy phép của PMNM bạn sử dụng để không bị người khác gây thiệt thòi cho bạn đối với các quyền tự do bạn được hưởng từ PMNM đó.
-
Đặc biệt là khi phát triển phần mềm dựa vào (các) PMNM khác, bạn có bổn phận PHẢI biết giấy phép của PMNM gốc để biết và tuân thủ các quyền và nghĩa vụ của bạn khi tùy biến thích nghi PMNM gốc đó.
-
Nếu bạn tùy biến thích nghi các PMNM gốc mang các giấy phép “copyleft” như GPL, LGPL, AGPL… thì bạn có bổn phận PHẢI công bố mã nguồn khi phân phối phần mềm, kể cả là bạn phát triển từ đầu hay tùy biến thích nghi PMNM có sẵn.
Nếu
bạn nói hệ thống của bạn là PMNM, thì hệ thống đó
PHẢI được cấp giấy phép mở tương ứng, không
có ngoại lệ.
Đối
với tài nguyên truy cập mở, tài nguyên giáo dục mở và
dữ liệu mở
Các
tài nguyên này, gọi chung là tài nguyên mở, tất cả đều
được cấp phép mở.
Thậm
chí, trang của Bộ Giáo dục Mỹ còn gọi rõ tài nguyên
giáo dục mở là tài nguyên giáo dục được cấp phép mở
(Openly Licensed Educational Resources8).
Có nghĩa là, các tài nguyên, để được gọi là OER, PHẢI
được cấp phép mở.
Có
nhiều hệ thống cấp phép mở cho các tài nguyên này,
nhưng phổ biến nhất là các giấy phép của hệ thống
Creative Commons9, gọi tắt
là CC.
Nếu
bạn sử dụng hệ thống CC để cấp phép mở cho các tài
nguyên, thì:
-
Chỉ các giấy phép CC BY, CC BY-SA và CC0 là phù hợp để cấp phép cho dữ liệu để trở thành dữ liệu mở. Nói cách khác, dữ liệu sẽ KHÔNG LÀ MỞ nếu không được cấp các giấy phép nêu trên hoặc các giấy phép tương đương từ các hệ thống giấy phép khác CC.
-
Ngày nay, các giấy phép như CC BY-ND và CC BY-NC-ND được coi là không phù hợp để cấp phép cho tài nguyên giáo dục mở (OER).
Hình
5. OER và các giấy phép Creative Commons thích hợp5
-
Kể cả trường hợp truy cập mở đơn giản nhất, khi người sử dụng chỉ có mỗi quyền truy cập tới tài nguyên để xem và tải nó về từ Internet, thì tài nguyên đó vẫn cần phải có giấy phép mở, như CC BY-NC-ND, để trở thành tài nguyên truy cập mở rõ ràng.
Nếu
bạn nói tài nguyên trong hệ thống của bạn là tài
nguyên mở, thì nó cần phải tuân thủ các nguyên tắc
cấp phép ở trên.
Mô
hình kinh doanh
Cách
khác để phân biệt giữa MỞ và ĐÓNG, là
nhìn vào mô hình kinh doanh của chúng.
Bạn
sẽ dễ nhận thấy, mô hình kinh doanh của thế giới
nguồn đóng toàn bộ đều theo kiểu ăn bánh trả tiền.
Có nghĩa là, các công ty nguồn đóng thường bán trực
tiếp sản phẩm họ làm ra để kiếm tiền.
Trong
khi đó, các mô hình kinh doanh của nguồn mở đều là
kiếm tiền dựa vào việc cung cấp các DỊCH VỤ
xung quanh sản phẩm của chung cộng đồng, không bán trực
tiếp các sản phẩm của chung cộng đồng. Ví dụ: Bạn
không bán bộ phần mềm văn phòng nguồn mở Libre Office
vì bộ phần mềm này là của chung cộng đồng Libre
Office toàn thế giới và bất kỳ lúc nào, bất kỳ ai
cũng có thể tải về toàn bộ mã nguồn của Libre Office
từ Internet. Các công ty muốn kiếm tiền với Libre Office
sẽ kiếm tiền bằng cách cung cấp các dịch vụ xung
quanh sản phẩm Libre Office, như các dịch vụ đào tạo,
huấn luyện, tích hợp hệ thống phần mềm Libre Office
vào các hệ thống phần mềm sẵn có của các khách
hàng..., ví dụ thế. Ngược lại, bạn sẽ phải bỏ tiền
để mua bộ phần mềm văn phòng Microsoft Office để sử
dụng một cách hợp pháp.
Giấy
phép của bài viết: CC BY 4.0 Quốc tế10.
----------
2.
Quỹ Linux xuất bản tháng 01/2012 , ‘Ngược lên dòng
trên: Tăng cường cho sự phát triển nguồn
mở’,https://www.dropbox.com/s/ao6fprcmn3uzexx/lf_upstreaming_os_dev-Vi-31012012.pdf?dl=0
3.
‘Rà soát lại mới nhất các vấn đề chất lượng có
liên quan tới tài nguyên giáo dục mở’, trang 2
Blogger:
Lê Trung Nghĩa
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét
Lưu ý: Chỉ thành viên của blog này mới được đăng nhận xét.