Truy cập Mở và sự chuyển đổi các mô hình kinh doanh xuất bản

(Bài đăng trên tạp chí Tia Sáng số 17, ra ngày 05/09/2019, trang 11-13).

Gần đây, một tổ chức gồm 700 viện nghiên cứu, trường đại học của Đức là Project DEAL đã ký được thỏa thuận với Springer Nature về truy cập mở. Nhưng đó mới chỉ là bước khởi đầu để có thể tiến đến truy cập mở đầy đủ và tức thì như giới học thuật hằng mong ước.

Ở nhiều quốc gia trên thế giới, đặc biệt là ở châu Âu và nước Mỹ, Truy cập Mở - OA (Open Access) tới các xuất bản phẩm và dữ liệu nghiên cứu, nhất là với các nghiên cứu được nhà nước cấp vốn, đang trở thành chuẩn mực mới trong hệ thống truyền thông học thuật và xuất bản học thuật đối với các trường đại học và các viện nghiên cứu. Nó làm dịch chuyển mô hình kinh doanh của các nhà xuất bản học thuật từ mô hình độc giả trả tiền - thường qua việc đóng phí thuê bao hàng tháng/hàng năm các tạp chí với các bài báo và/hoặc dữ liệu nghiên cứu được xuất bản trên đó - sang mô hình các độc giả hoặc các cơ sở của họ không phải trả tiền để có được sự truy cập tới chúng. Dĩ nhiên, việc dịch chuyển này không thể xảy ra qua một đêm, mà trong nhiều năm với các giai đoạn và các mô hình chuyển tiếp liên tục và khác nhau.

Một bước quá độ

Sự kiện gần đây nhất là ngày 22/8/2019 vừa qua, theo một bài báo đăng trên Science[1], một nhóm có tên là Project DEAL với hơn 700 cơ sở nghiên cứu và thư viện thành viên của nó ở Đức đã công bố đạt được thỏa thuận truy cập mở với nhà xuất bản Springer Nature, một trong các nhà xuất bản học thuật lớn nhất thế giới. Theo hợp đồng đó, các nhà nghiên cứu ở các cơ sở là thành viên của Project DEAL sẽ có khả năng xuất bản truy cập mở các bài báo của họ, nghĩa là không chỉ các cơ sở thành viên có thể truy cập đầy đủ tới nội dung trên trực tuyến của các tạp chí đó mà không cần phải trả phí hàng tháng mà bất cứ ai, ở đâu cũng được đọc miễn phí. Bài báo này cũng nêu:

Project DEAL đã đạt được thỏa thuận tương tự với nhà xuất bản Wiley vào tháng 2 (năm 2019)[2], nhưng thỏa thuận này là lớn hơn. Người ta kỳ vọng thỏa thuận này sẽ bao gồm hơn 13.000 bài báo của các nhà nghiên cứu làm việc trong các viện nghiên cứu, các trường đại học ở Đức mỗi năm, so với con số 9.500 trên các tạp chí của Wiley. Điều đó khiến nó trở thành “thỏa thuận chuyển đổi quá độ lớn nhất từ trước tới nay” về truy cập mở, theo lời Daniel Roper, CEO của Nature.

Project DEAL được thành lập vào năm 2014, đã và đang thương lượng với cả Wiley, Springer Nature, và Elsevier trong nhiều năm. Với thỏa thuận của Project DEAL với Springer Nature vừa được ký kết, còn lại mỗi Elsevier là nhà xuất bản lớn chưa có được thỏa thuận với Project DEAL, điều làm cho các hợp đồng thuê bao với Elsevier của họ không còn hiệu lực[3].

Khía cạnh quan trọng cần nhấn mạnh trong các thỏa thuận gần đây mà Project DEAL đạt được với 2 nhà xuất bản lớn Wiley và Springer Nature là chúng đều theo mô hình ‘Đọc và Xuất bản’ (Read and Publish). Đây là mô hình khá thịnh hành hiện nay để thay thế cho mô hình thuê bao thuần túy trong giai đoạn chuyển đổi quá độ sang mô hình Truy cập Mở đầy đủ và tức thì như theo tinh thần của Kế hoạch S của nhóm các nhà cấp vốn nghiên cứu mức quốc gia và châu Âu có tên gọi là cOAlition S sẽ được đề cập tới dưới đây.

Bản chất của mô hình ‘Đọc và Xuất bản’ là các thư viện của các cơ sở đại học/viện nghiên cứu trả một khoản phí chấp nhận được để vừa được đọc các bài báo phải trả tiền và vừa được xuất bản các bài báo truy cập mở với mục tiêu để 100% các bài báo của các nhà nghiên cứu ở các cơ sở đó được xuất bản truy cập mở[4].

Trước đây, các thư viện của các trường đại học/viện nghiên cứu phải trả hai loại phí cho nhà xuất bản: phí thứ nhất là phí thuê bao theo tháng/năm để có quyền truy cập tới tất cả các tạp chí, bài báo thuộc nhà xuất bản đó, kể cả các bài báo do nhà khoa học thuộc cơ sở nghiên cứu đó đăng tải; phí thứ hai là phí xử lý bài báo nếu muốn một bài báo trở thành truy cập mở, cho phép tất cả mọi người trên thế giới có thể đọc và xem miễn phí, theo thỏa thuận riêng biệt của nhà khoa học với nhà xuất bản đó. Như vậy, với các bài báo truy cập mở, các thư viện phải trả phí tới hai lần (Double Dipping). Cũng cần được nêu ra ở đây là trên thực tế, đã có nghiên cứu chỉ ra, một cách sòng phẳng rằng, để có thể truy cập được tới các bài báo và dữ liệu là kết quả của một nghiên cứu, người sử dụng có thể phải trả phí không phải chỉ hai lần, mà tối đa có thể lên tới bốn lần, nếu tính cả lần bao cấp cho các trường đại học để trả lương cho các nhà nghiên cứu và tiền tài trợ nghiên cứu, đến từ tiền thuế của người dân[5].

Không dễ để chuyển sang truy cập mở đầy đủ và tức thì

Mô hình ‘Đọc và Xuất bản’ và mô hình vừa có phí thuê bao cùng với phí xử lý các bài báo để chúng trở thành truy cập mở, dù có giảm giá/chiết khấu hay không, đều thuộc về cái gọi là mô hình Truy cập Mở lai (Hybrid Open Access). Thực tế ở nhiều quốc gia, như ở châu Âu và nước Mỹ, quá trình để chuyển đổi từ mô hình Truy cập Mở lai này sang mô hình Truy cập Mở lai khác trong các biến thể của nó như được nêu ở trên là không dễ vì luôn tồn tại các xung đột lợi ích giữa các bên liên quan, đặc biệt giữa các nhà xuất bản với các thư viện của các cơ sở đại học/viện nghiên cứu và bản thân các nhà nghiên cứu.

Hình 1[6]. Mô hình ‘Đọc và Xuất bản’ của Royal Society of Chemistry

Hơn nữa, mô hình xuất bản Truy cập Mở lai được cho là không hợp lý vì thiếu minh bạch trong giá thành và chi phí thực để xử lý các bài báo khoa học. Các nhà xuất bản học thuật, đặc biệt là các nhà xuất bản lớn, luôn muốn duy trì lợi nhuận cao bằng sự trả giá của các thư viện của các cơ sở/viện nghiên cứu và/hoặc bản thân các nhà nghiên cứu. Họ khó có thể tự giác dịch chuyển mô hình kinh doanh của mình từ mô hình Truy cập Mở lai (vừa thuê bao vừa chào xuất bản Truy cập Mở), và sang mô hình Truy cập Mở đầy đủ và tức thì - được cho là tiên tiến hơn[7] - vì nó dịch chuyển các mô hình kinh doanh thịnh hành hiện nay khi những người thuê bao phải trả tiền để truy cập tới các bài báo sau khi xuất bản sang mô hình không lấy tiền của các độc giả hoặc các cơ sở của họ để có được sự truy cập[8].

Thực tế triển khai các chính sách truy cập mở tới các xuất bản phẩm và dữ liệu nghiên cứu của Ủy ban châu Âu trong nhiều năm qua cũng đã chứng minh điều đó. Cũng từ thực tế này, tháng 9/2018, một nhóm các nhà cấp vốn nghiên cứu quốc gia và châu Âu, gọi là Liên minh S (cOAlition S) đã đưa ra thông báo về: Kế hoạch S - Tăng tốc chuyển đổi quá độ sang Truy cập Mở đầy đủ và tức thì tới các xuất bản phẩm khoa học[9], với nguyên tắc chính là như sau:

“Sau ngày 01/01/2020 các xuất bản phẩm khoa học là kết quả từ các trợ cấp nghiên cứu được nhà nước cấp vốn do các hội đồng và các cơ quan cấp vốn nghiên cứu quốc gia và châu Âu cung cấp, phải được xuất bản trên các Tạp chí tuân thủ Truy cập Mở hoặc trên các Nền tảng tuân thủ Truy cập Mở”.

Được biết, sau một giai đoạn lấy ý kiến góp ý công khai trên mạng, thời hạn đã được lùi 1 năm sang sau ngày 01/01/2021[10], trùng với thời điểm bắt đầu chương trình mới về nghiên cứu và cách tân của Ủy ban châu Âu, chương trình Horizon Europe[11], giai đoạn 2021 – 2027.

Thay cho lời kết

Việc chuyển đổi từ mô hình thuê bao thuần túy sang các mô hình Truy cập Mở lai, rồi sang mô hình Truy cập Mở đầy đủ và tức thì là không dễ dàng và thường phải mất nhiều thời gian, có thể lên tới cả chục năm liên tục theo đuổi.

Thỏa thuận giữa Project DEAL với Springer Nature vào cuối tháng 08/2019 có thể được coi như là bước dịch chuyển sang mô hình kinh doanh hợp lý hơn so với các mô hình trước đó, hoặc như là sự chuyển đổi quá độ hướng tới mô hình tiên tiến hơn, mô hình Truy cập Mở đầy đủ và tức thì, như đã được nhóm các nhà cấp vốn quốc gia và châu Âu, cOAlition S, đưa ra trong Kế hoạch S. Với sự triển khai mô hình Truy cập Mở đầy đủ và tức thì của Kế hoạch S ở châu Âu sau ngày 01/01/2021, các nhà cấp vốn của nó là các thành viên của nhóm cOAlition S sẽ không hỗ trợ xuất bản trên các tạp chí lai (hoặc tương tự) trừ phi chúng là một phần của một hợp đồng chuyển đổi quá độ sang Truy cập Mở đầy đủ và tức thì với thời hạn được xác định rõ ràng[12].

Đối với Việt Nam, khái niệm và vì thế chính sách Truy cập Mở tới xuất bản phẩm và dữ liệu nghiên cứu còn chưa hiện diện và thực tế này cần phải được thay đổi càng nhanh càng tốt. Cần lưu ý là, từ quan điểm cấp phép mở, Truy cập Mở là khái niệm bao trùm cả Dữ liệu Mở và Tài nguyên Giáo dục Mở. Việc không có chính sách Truy cập Mở sẽ là sự hạn chế và/hoặc cản trở lớn đối với ứng dụng và phát triển cả Dữ liệu Mở và Tài nguyên Giáo dục Mở, và vì thế tới quá trình chuyển đổi số và tiếp cận CMCN4 của Việt Nam. Một vài gợi ý để tạo thuận lợi cho việc ứng dụng và phát triển Truy cập Mở ở Việt Nam đã được nêu ra, trước hết có thể là một nghiên cứu về Truy cập Mở với sự tham gia của các bên liên quan nhằm đưa ra các khuyến cáo cho các nhà quản lý và để hài hòa hóa lợi ích của các bên liên quan đó[13].

Các chú giải

[1] By Gretchen Vogel, Aug. 22, 2019: More than 700 German research institutions strike open-access deal with Springer Nature: https://www.sciencemag.org/news/2019/08/more-700-german-research-institutions-strike-open-access-deal-springer-nature

[2] Kai Kupferschmidt, Feb. 21, 2019: Deal reveals what scientists in Germany are paying for open access: https://www.sciencemag.org/news/2019/02/deal-reveals-what-scientists-germany-are-paying-open-access

[3] Diana Kwon, Jul 19, 2018: Universities in Germany and Sweden Lose Access to Elsevier Journals: https://www.the-scientist.com/news-opinion/universities-in-germany-and-sweden-lose-access-to-elsevier-journals--64522

[4] Diana Kwon, Apr 17, 2018: Dutch Universities, Journal Publishers Agree on Open-Access Deals: https://www.the-scientist.com/news-analysis/dutch-universities-journal-publishers-agree-on-open-access-deals-30860

[5] Lê Trung Nghĩa biên dịch, 2019: Tạp chí Quốc tế về Phúc lợi: Câu chuyện thành công của Truy cập Mở: https://www.dropbox.com/s/7w5yv3j8j6omcok/the-international-journal-of-wellbeing-an-open-acc_Vi-29012019.pdf?dl=0

[6] Royal Society of Chemistry: Read & Publish: https://chembib.files.wordpress.com/2018/02/rsc-read-and-publish-flyer-2.pdf

[7] Lê Trung Nghĩa biên dịch, tháng 07/2018: Tồi tệ nhất của cả 2 thế giới: Truy cập Mở Lai: https://vnfoss.blogspot.com/2018/07/toi-te-nhat-cua-ca-2-gioi-truy-cap-mo.html

[8] Lê Trung Nghĩa biên dịch, 2019: Tuyên bố của IFLA về truy cập mở - làm rõ quan điểm và chiến lược của IFLA: https://www.dropbox.com/s/8twj9vmcd867np5/ifla-statement-on-open-access_Vi-11052019.pdf?dl=0

[9] Lê Trung Nghĩa biên dịch, 2019: Kế hoạch S - Tăng tốc chuyển đổi quá độ sang Truy cập Mở đầy đủ và tức thì tới các xuất bản phẩm khoa học: https://www.dropbox.com/s/9758mj1voyjeyel/Plan_S-Vi-06042019.pdf?dl=0

[10] Lê Trung Nghĩa biên dịch: Các nhà cấp vốn châu Âu hoãn kế hoạch truy cập mở triệt để 1 năm - tới 2021: https://vnfoss.blogspot.com/2019/06/cac-nha-cap-von-chau-au-hoan-ke-hoach.html

[11] Lê Trung Nghĩa biên dịch, 2018: Ủy ban châu Âu - Thông cáo báo chí Về ngân sách dài hạn tiếp theo của EU cho các năm 2021-2027: https://www.dropbox.com/s/dh8tcr1mhkj02mg/IP-18-4041_EN_Vi-05082018.pdf?dl=0

[12] cOAlition S, 31/05/2019: Rationale for the Revisions Made to the Plan S Principles and Implementation Guidance: https://www.coalition-s.org/rationale-for-the-revisions/

[13] Lê Trung nghĩa, 2019: Hành trình đi tới Truy cập Mở đầy đủ và tức thì ở Liên minh châu Âu tới các xuất bản phẩm và dữ liệu nghiên cứu - vài gợi ý cho Việt Nam: https://vnfoss.blogspot.com/2019/07/hanh-trinh-i-toi-truy-cap-mo-ay-u-va.html

Giấy phép nội dung: CC BY 4.0 Quốc tế.

Lê Trung Nghĩa

PS: Tự do tải về bài viết ở định dạng PDF ở địa chỉ:

https://www.dropbox.com/s/e7x0jndgac1hs2q/OA_%26_Bus-Models_Change.pdf?dl=0