(Bài đăng trên tạp chí Tia Sáng, xuất
bản tháng 9/2021. Phiên bản điện tử có tại
địa chỉ:
https://tiasang.com.vn/-doi-moi-sang-tao/Cong-nghe-mo-trong-cac-co-so-van-hoa-va-giao-duc-28501)
Theo sau Quyết định số 749/QĐ-TTg ngày
03/06/2020 phê duyệt “Chương trình Chuyển đổi số quốc
gia đến năm 2025, định hướng đến năm 2030”, nhiều
quyết định khác cũng đã được ban hành với mục đích
triển khai chuyển đổi số trong các ngành, lĩnh vực.
Trong số đó có thể kể tới 2 quyết định có liên quan
tới ngành văn hóa và giáo dục là:
Quyết định số 1296/QĐ-TTg của Thủ
tướng Chính phủ: Phê duyệt Chương trình "Nghiên
cứu, xây dựng cơ sở dữ liệu và công bố tác phẩm
văn học nghệ thuật Việt Nam trên nền tảng cách mạng
công nghiệp lần thứ tư"; và
Quyết định số 206/QĐ-TTg của Thủ
tướng Chính phủ: Phê duyệt "Chương trình chuyển
đổi số ngành thư viện đến năm 2025, định hướng
đến năm 2030".
Cả 2 quyết định nêu trên đều có liên
quan tới việc xây dựng, hoàn thiện và phát triển hạ
tầng số, dữ liệu số, bao gồm cả các dữ liệu mở,
tài nguyên giáo dục mở, triển khai liên thông, chia sẻ
tài nguyên và sản phẩm thông tin thư viện theo chức
năng, nhiệm vụ, văn bản hợp tác.
Việc xây dựng một hệ thống thư viện
số, mở và chia sẻ để dùng chung giữa các thư viện là
chủ đề nóng vài năm gần đây, và nó đã trở nên đặc
biệt nóng hơn nhiều trong giai đoạn sau đại dịch
COVID-19, khi nhiều hoạt
động giáo dục và đào tạo, đặc biệt trong các cơ sở
giáo dục đại học và cao đẳng, đã và đang phải
chuyển lên trên trực tuyến.
Cũng đã có vài sáng kiến xây dựng các
hệ thống như vậy, ví dụ như sáng kiến xây dựng thư
viện điện tử dùng chung cho các cơ sở giáo dục đại
học ở Việt Nam thuộc dự án Nâng cao chất lượng giáo
dục đại học do Ngân hàng Thế giới tài trợ[1] với sự
tham gia của 45 trường đại học và học viện, hay sáng
kiến xây dựng hệ thống thư viện số đại học dùng
chung nhằm chia sẻ các học liệu nội sinh giữa 28 cơ sở
thư viện đại học và học viện[2]. Các sáng kiến này
đều được khởi xướng từ 2017, nhưng vì nhiều lý
do[3], tới nay vẫn chưa thể đi vào sử dụng trong thực
tế.
Bài viết này gợi ý một ví dụ điển
hình xây dựng hệ thống kết nối mở, liên thông như
vậy nhưng được mở rộng hơn không chỉ cho các thư
viện của các cơ sở giáo dục, mà còn cho cả các cơ sở
bộ nhớ khác của ngành văn hóa, như các phòng trưng bày,
thư viện, kho lưu trữ và các viện bảo tàng, như của
Europeana.
A.
Europeana và tiếp cận OpenGLAM
Europeana một nền tảng số, mở[4], do
Europeana Foundation[5] (Quỹ Europeana), một tổ chứ phi lợi
nhuận có trụ sở ở Hà Lan quản lý, đã tập hợp được
hơn 57 triệu đối tượng số từ các bộ sưu tập trên
trực tuyến của hơn 3.500 phòng trưng bày, thư viện, viện
bảo tàng, các bộ sưu tập nghe nhìn và các kho lưu trữ
từ khắp Châu Âu, theo một tài liệu được Europeana xuất
bản năm 2019[6]. Tài liệu này cũng cho biết, trên thực
tế có tới 90% các đối tượng di sản văn hóa của châu
Âu còn chưa được số hóa, và Europeana sẽ tiếp tục
làm việc với các cơ sở văn hóa và các quốc gia thành
viên của Liên minh châu Âu để xử lý phần còn lại.
Điều đặc biệt quan trọng là Europeana
chọn tiếp cận mở để tiến hành chuyển đổi số, và
đương nhiên, bao gồm việc số hóa nội dung của các cơ
sở văn hóa được kết nối tới nó, một tiếp cận
được biết tới với tên gọi là OpenGLAM, với
GLAM là viết tắt các từ tiếng Anh của các phòng
trưng bày, thư viện, kho lưu trữ, viện bảo tàng
(Galleries, Libraries, Archives, Museums).
OpenGLAM[7]
là mạng toàn cầu của những người và tổ chức đang
làm việc để mở nội dung và dữ liệu do các phòng
trưng bày, thư viện, kho lưu trữ và viện bảo tàng nắm
giữ. Như một cộng đồng thực hành, nó kết hợp các
nỗ lực liên tục để phổ biến tri thức và văn hóa
thông qua các chính sách và thực hành để khuyến khích
các cộng đồng rộng lớn hơn tham gia, và tích hợp họ
với các nhu cầu và hoạt động của các cộng đồng
nghề nghiệp làm việc trong các cơ sở GLAM.
Các GLAM là các cơ sở mạnh về chia sẻ
tri thức với thế giới. Đặc biệt trên Internet, việc
xây dựng thực hành chia sẻ tri thức đòi hỏi áp dụng
các thực hành mở các bộ sưu tập bằng việc sử dụng
cấp phép mở, các công cụ mở,
và hạ tầng mở.
Câu hỏi là: Với vai trò là người dẫn dắt và
tổ chức hệ thống, làm thế nào Europeana xây
dựng được một hệ thống mở, kết nối và
chia sẻ rộng khắp như vậy?
B. Các
tuyên bố quyền đối với các đối tượng số của
Europeana và chính sách sử dụng lại dữ liệu và tài
liệu của Ủy ban châu Âu
Để có thể xây dựng một hệ thống như
vậy, Europeana trước hết tập trung vào việc làm rõ bản
quyền của các bộ sưu tập và các hạng mục trong các
bộ sưu tập được các nhà cung cấp nội dung đưa lên
nền tảng số, mở Europeana bằng việc đưa ra 14 tuyên bố
các quyền như được nêu ở phần ngay bên dưới đây,
nhiều trong số đó gắn liền với các giấy phép nói
chung, và các công cụ dành cho các đối tượng nằm trong
phạm vi công cộng nói riêng, trong hệ thống cấp phép mở
Creative Commons.
Bên cạnh việc đưa ra các tuyên bố về
các quyền bản quyền đối với các đối tượng số của
bản thân, đặc biệt là đối với các đối tượng nằm
trong phạm vi công cộng, việc ban hành các chính sách ở
mức châu Âu của Ủy ban châu
Âu, Nghị viện và Hội đồng châu Âu có liên quan
tới: (1) việc cấp phép mở để sử dụng lại các đối
tượng số; (2) việc khẳng định rõ ràng các quyền của
người sử dụng đối với các đối tượng nằm trong
phạm vi công cộng; và (3) chính sách rõ ràng về phần
mềm nguồn mở, đã giúp cho việc chuyển đổi số bằng
công nghệ mở của Europeana, về khía cạnh cơ sở pháp
lý, là rất thuận lợi.
14 tuyên bố quyền đối với
các đối tượng số của Europeana
Một trong những vấn đề quan trọng khi
Europeana đứng ra tập hợp các đối tượng số là đưa
ra một cách rõ ràng và chi tiết các tuyên bố quyền được
tiêu chuẩn hóa[8] mà bạn có thể chọn khi cung cấp nội
dung cho Europeana hoặc sẽ là các giấy phép và các công
cụ của Creative Commons hoặc các tuyên bố từ nhóm các
tuyên bố quyền[9]. Trước khi áp dụng các tuyên bố
quyền, bạn nên biết:
Danh sách các tuyên bố quyền sẽ được
cập nhật theo thời gian.
Tất cả các giấy phép và các công
cụ của Creative Commons chỉ có thể được những người
nắm giữ các quyền áp dụng, hoặc được họ cho phép.
Khuyến cáo bạn nên tham khảo website
của Creative Commons[10] để hiểu đầy đủ các định
nghĩa và mã pháp lý. Điều này sẽ giúp bạn quyết định
giấy phép Creative Commons nào là tuyên bố quyền phù hợp
nhất cho dự án của bạn.
Ở thời điểm hiện tại, có tất cả 14
tuyên bố quyền như vậy đã được Europeana đưa ra, bao
trùm toàn bộ phổ các giấy phép, từ mở nhất cho tới
đóng nhất, được liệt kê ngắn gọn bên dưới đây:
Dấu Phạm vi Công cộng -
PDM (Public Domain Mark). Dấu này được áp dụng
cho các đối tượng số không còn được bản quyền bảo
vệ nữa. Các đối tượng được gắn nhãn này có thể
được bất kỳ ai sử dụng mà không có bất kỳ hạn
chế nào.
Không có bản quyền - chỉ
sử dụng lại phi thương mại – NoC-NC (No
Copyright - non commercial re-use only (NoC-NC).
Tuyên bố NoC-NC này được áp dụng cho các đối tượng
số nằm trong phạm vi công cộng đã được số hóa như
là kết quả của mối quan hệ đối tác công - tư, nơi
mà các điều khoản hợp đồng giới hạn sử dụng
thương mại trong một giai đoạn thời gian nhất định.
Không có bản quyền - Các
hạn chế Pháp lý Được biết Khác - NoC-OKLR (No
Copyright - Other Known Legal Restriction).
Tuyên bố NoC-OKLR này được áp dụng cho các đối tượng
số nằm trong phạm vi công cộng, tuân thủ các hạn chế
pháp lý được biết khác với bản quyền, ngăn cản sử
dụng lại chúng tự do không mất tiền.
Creative Commons CC0 1.0 Hiến
tặng vào Phạm vi Công cộng – CC0 (The
Creative Commons CC0 1.0 Universal Public Domain Dedication).
CC0 được sử dụng để khước từ tất cả các quyền
trong một đối tượng số. Bằng việc áp dụng khước
từ này, tất cả các quyền có thể đang tồn tại trong
nội dung đó bị/được khước từ, và đối tượng đó
có thể được bất kỳ ai sử dụng mà không có bất kỳ
hạn chế nào.
Creative Commons - Ghi công – CC
BY (Creative Commons - Attribution).
Giấy phép CC BY này cho phép những người khác phân phối,
pha trộn, chỉnh sửa, và xây dựng dựa vào tác phẩm
được cấp phép, thậm chí thương mại hóa, miễn là họ
thừa nhận ghi công người nắm giữ các quyền như được
mô tả trong giấy phép đó. CC BY được khuyến cáo để
xúc tác cho truy cập, khám phá và sử dụng các tác phẩm
được cấp phép.
Creative Commons - Ghi công, Chia
sẻ tương tự – CC BY-SA (Creative Commons -
Attribution, ShareAlike). Giấy phép CC BY-SA
này cho phép những người khác pha trộn, sửa đổi và
xây dựng dựa vào tác phẩm được cấp phép, thậm chí
vì các mục đích thương mại, miễn là họ thừa nhận
ghi công người nắm giữ các quyền như được mô tả
trong giấy phép, và cấp phép cho các tùy chỉnh tác phẩm
đó của họ theo các điều khoản y hệt. Tất cả các
tác phẩm mới dựa vào tác phẩm được cấp phép gốc
ban đầu sẽ mang giấy phép y hệt, nên bất kỳ bản
phái sinh nào cũng sẽ cho phép sử dụng thương mại.
Creative Commons - Ghi công, Không
có Phái sinh – CC BY-ND (Creative Commons -
Attribution, No Derivatives). Giấy phép CC
BY-ND này cho phép phân phối lại, bao gồm cả sử dụng
thương mại và phi thương mại tác phẩm đó miễn là
không có chỉnh sửa nào được làm đối với tác phẩm
đó và người nắm giữ các quyền được thừa nhận
ghi công phù hợp với các đặc điểm của giấy phép
đó.
Creative Commons - Ghi công, Phi
Thương mại – CC BY-NC (Creative Commons -
Attribution, Non-Commercial). Giấy phép CC
BY-NC này cho phép những người khác pha trộn, chỉnh sửa,
và xây dựng dựa vào tác phẩm được cấp phép đó cho
các mục đích sử dụng phi thương mại. Bất kỳ tác
phẩm mới nào được tạo ra dựa vào tác phẩm của bạn
cũng phải được thừa nhận ghi công cho người nắm giữ
các quyền như được chỉ định trong giấy phép, và chỉ
có thể sẵn sàng cho sử dụng phi thương mại.
Creative Commons - Ghi công, Phi
thương mại, Chia sẻ Tương tự – CC BY-NC-SA (Creative
Commons - Attribution, Non-Commercial, ShareAlike).
Giấy phép CC BY-NC-SA này cho phép những người khác pha
trộn, chỉnh sửa, và xây dựng dựa vào tác phẩm được
cấp phép đó cho các mục đích sử dụng phi thương mại
miễn là họ thừa nhận ghi công người nắm giữ các
quyền của tác phẩm theo các điều khoản được chỉ
định trong giấy phép đó, và cấp phép cho các sáng tạo
mới theo các điều khoản y hệt.
Creative Commons - Ghi công, Phi
Thương mại, Không có Phái sinh – CC BY-NC-ND (Creative
Commons - Attribution, Non-Commercial, No Derivatives).
Giấy phép CC BY-NC-ND này là hạn chế nhất trong số 6
giấy phép Creative Commons, chỉ cho phép những người khác
tải về các tác phẩm được cấp phép và chia sẻ chúng
với những người khác miễn là họ thừa nhận ghi công
cho người nắm giữ các quyền như được chỉ định
trong giấy phép, nhưng người sử dụng không thể thay
đổi tác phẩm theo bất kỳ cách gì hoặc không thể sử
dụng chúng cho các mục đích thương mại.
Trong (thời hạn bảo vệ) bản
quyền – InC (In Copyright). Tuyên bố InC là
để sử dụng các đối tượng số còn trong thời hạn
bảo vệ bản quyền mà sẵn sàng tự do không mất tiền
trên trực tuyến và việc sử dụng lại chúng đòi hỏi
sự cho phép bổ sung từ (những) người nắm giữ các
quyền.
Trong (thời hạn bảo vệ) bản
quyền – Được phép Sử dụng trong Giáo dục -
InC-EDU (In Copyright - Educational Use
Permitted). Tuyên bố InC-EDU là để sử dụng
với các đối tượng số còn trong thời hạn bảo vệ
bản quyền mà sẵn sàng tự do không mất tiền trên trực
tuyến và (những) người nắm giữ các quyền đã cho
phép sử dụng lại chỉ cho các mục đích giáo dục.
Trong (thời hạn bảo vệ) bản
quyền – Tác phẩm Mồ côi ở Liên minh châu
Âu - InC-EU-OW (In Copyright - EU Orphan
Work). Tuyên bố InC-EU-OW là để sử dụng
với các đối tượng số đã được xác định như là
một tác phẩm mồ côi ở quốc gia xuất bản đầu tiên
và phù hợp với các yêu cầu của luật quốc gia triển
khai Chỉ thị 2012/28/EU của Nghị viện và Hội đồng
châu Âu này 25/10/2012 về sử dụng các tác phẩm mồ côi
được cho phép nhất định.
Chưa được Đánh giá Bản quyền -
CNE (Copyright Not Evaluated).
Tuyên bố CNE là để sử dụng với các đối tượng số
nơi mà tình trạng bản quyền còn chưa được đánh giá.
Bổ sung thêm rằng, vì Europeana làm việc
với các di sản văn hóa của châu Âu, nó đặc biệt chú
trọng tới các đối tượng, cả ở dạng tương tự
(analog) lẫn ở dạng số (digital) và mối quan hệ giữa
chúng với nhau. Về khía cạnh này, Europeana đã đưa ra
Hiến chương Phạm vi Công cộng[11], khẳng định tầm
quan trọng của phạm vi công cộng:
“Phạm vi Công
cộng là nguyên liệu thô từ đó chúng ta tạo ra kiến
thức mới và tạo ra các tác phẩm văn hóa mới. Việc có
Phạm vi Công cộng lành mạnh và thịnh vượng là cơ bản
cho phúc lợi xã hội và kinh tế của các xã hội của
chúng ta.”
và để có được phạm vi công cộng lành
mạnh và thịnh vượng trong kỷ nguyên số, Europeana đã
đưa ra nguyên tắc cho các đối tượng nằm trong phạm vi
công cộng khi được số hóa như sau:
“Số hóa nội
dung thuộc Phạm vi Công cộng không tạo ra các quyền mới
đối với nó: các tác phẩm nằm trong Phạm vi Công cộng
ở dạng tuần tự (analogue form) tiếp tục nằm trong Phạm
vi Công cộng một khi chúng được số hóa.”
biết rằng, như các tuyên bố quyền số
1 và 4 ở trên, nhiều nội dung trong phạm vi công cộng là
các đối tượng có thể được bất kỳ ai sử dụng mà
không có bất kỳ hạn chế nào.
Chính sách của Liên minh
châu Âu tạo thuận lợi cho chuyển đổi số
với công nghệ mở
Trong khi các tuyên bố quyền nêu trên của
Europeana có thể được xem như là chính sách cấp phép mở
của riêng Europeana hoặc như là chính sách cấp phép mở
ở cấp cơ sở, thì ở mức của Ủy
ban châu Âu và
Liên minh/Hội đồng châu Âu cũng có các chính sách tạo
thuận lợi cho các tuyên bố quyền, cũng như việc xây
dựng nền tảng số, mở Europeana, như được nêu dưới
đây:
Ngày 22/02/2019 Ủy
ban châu Âu đã ban hành
chính sách áp dụng giấy
phép mở Creative Commons
cho chính sách sử dụng lại của Ủy
ban châu Âu[12],
theo đó:
Điều
1.
Giấy phép Công cộng Creative Commons Ghi công 4.0 Quốc tế
(CC BY 4.0)
được phê chuẩn như là giấy phép mở cho chính sách
sử dụng lại của Ủy ban theo Điều 6 của Quyết định
2011/833/EU.
Điều
2.
Không ảnh hưởng tới điều trước, dữ liệu thô,
siêu dữ liệu hoặc các tài liệu khác có bản chất
tương đương có thể được phân phối cách khác theo
các điều khoản hiến tặng vào phạm vi công cộng
Creative Commons (CC0
1.0).
Ngày
17/04/2019 Nghị
viện và Hội đồng châu Âu đã ban hành Chỉ thị về
bản quyền và các quyền liên quan trong Thị trường Số
Duy nhất và sửa đổi bổ sung cho các Chỉ thị 96/9/EC
và 2001/29/EC, với Điều 14 của nó[13]
được nêu như sau: Các
tác phẩm nghệ thuật nhìn trong phạm vi công cộng.
Các
quốc gia thành viên sẽ quy định rằng, khi thời hạn
bảo vệ tác phẩm nghệ thuật nhìn đã hết hạn, bất
kỳ tư liệu nào là kết quả từ hành động tái tạo
lại tác phẩm đó không tuân theo bản quyền hoặc các
quyền liên quan, trừ phi tư liệu đó là kết quả từ
hành động tái tạo lại là nguyên bản theo nghĩa đó là
sáng tạo trí tuệ của chính tác giả.
Ngày
21/10/2020 Ủy
ban châu Âu đã ban
hành ‘Chiến
lược phần mềm nguồn mở 2020-2023 của Ủy ban châu Âu:
Nghĩ Mở’[14]
nhằm
đạt được các mục tiêu: (1) Tiến bộ
hướng tới tự chủ số; (2) Triển khai chiến lược số
của châu Âu; (3) Chia sẻ và sử dụng lại vì lợi ích
của tất cả mọi người; (4) Đóng góp cho xã hội tri
thức; và (5) Xây dựng dịch vụ công cấp độ thế
giới. Chiến lược này của Ủy
ban châu Âu chắc chắn là tạo thuận lợi cho việc
xây dựng nền tảng số, mở Europeana.
C. Quy
trình chia sẻ dữ liệu với Europeana
Hiện
có
hàng
ngàn kho
lưu trữ, thư viện và viện bảo tàng của
châu Âu làm việc với Europeana để mang các bộ sưu tập
của họ tới những người sử dụng khắp trên thế
giới. Để điều này diễn ra suôn sẻ, Europeana đã chuẩn
hóa, cả về mặt pháp lý và kỹ thuật, một quy trình 5
bước[15] mà một cơ sở GLAM ở châu Âu muốn chia sẻ
các đối tượng số với Europeana cần biết để tuân
thủ. Từng bước quy trình đều có một câu hỏi đặc
trưng và các câu trả lời sẵn để giúp cho bạn, với
vai trò của một nhà cung cấp dữ liệu cho Europeana, vì
lợi ích của chính bạn, cân nhắc để lựa chọn tuyên
bố quyền[16] phù hợp.
Bên dưới đây là tóm tắt nội dung các
câu trả lời cho từng câu hỏi ở từng bước quy trình
và đưa ra giải thích ngắn gọn các yêu cầu về pháp lý
và kỹ thuật cùng các tài liệu (vài trong số đó đã
được dịch sang tiếng Việt) tham chiếu tới các yêu cầu
đó.
Bước
1. Các lợi ích
Vì
sao chia sẻ dữ liệu với Europeana?
Có
được tính trực quan gia tăng qua website của
Europeana, có nhiều người tích cực đi theo và có sự
biên tập đổi mới sáng tạo.
Mang các bộ sưu
tập của bạn tới các khán thính phòng mới trong giáo
dục, nghiên cứu và giới công nghiệp đổi mới sáng
tạo - hãy khai phá cách chúng tôi trưng bày các bộ sưu
tập.
Nhận được
hướng dẫn từ các chuyên gia về mô hình hóa dữ liệu,
bản quyền và cấp phép.
Bước 2. Các yêu cầu
Các
yêu cầu chính cho việc chia sẻ dữ liệu của bạn với
Europeana là gì?
Bộ
sưu tập của bạn được số hóa (bạn có thể trỏ tới
nó bằng một đường
liên kết web) và
các mô tả các đối tượng đó (siêu dữ liệu)
là sẵn sàng ở dạng số.
Bộ sưu tập
của bạn là về châu Âu; được người châu Âu hoặc
cộng đồng châu Âu làm ra; hoặc được một cơ sở của
châu Âu sở hữu. Trong khi đa số các cơ sở chúng tôi
làm việc cùng là từ các quốc gia thành viên của Liên
minh châu Âu, nếu bạn là một cơ sở không phải từ
các quốc gia đó, vui lòng liên hệ để khai phá các lựa
chọn của bạn cho việc chia sẻ dữ liệu.
Phạm vi quy mô
bộ sưu tập của bạn cần điều chỉnh phù hợp với
Chiến lược Nội dung của Europeana[17] vì các lý do sau:
Nền tảng Europeana chỉ có thể là
tốt khi truy cập được tới nội dung nó cung cấp. Vì
lý do này, chiến lược nội dung mới của chúng tôi sẽ
giúp cho các tổ chức và các đối tác của chúng tôi
xác định dạng nội dung nào chúng tôi nên mở rộng,
nội dung nào chúng tôi cần hạn chế, và ai nắm quyền
sở hữu các quy trình ra quyết định.
Chiến
lược Nội dung này đã được nhóm gồm các nhân viên
của Europeana
Foundation
và
các nhà tổng hợp đại diện cho các lĩnh vực (các
viện bảo tàng,
thư viện, kho
lưu trữ,
kho
lưu trữ nghe
nhìn) thiết kế, và sẽ hỗ trợ để “có được nội
dung đúng cho
người sử dụng đúng và kịp
thời qua việc lập kế hoạch chiến lược tạo lập,
phân phối và quản lý nội
dung[18]”.
Bước 3. Các tiêu
chí kỹ thuật
Liệu
có các tiêu chí kỹ thuật cho việc chia sẻ dữ liệu của
bạn hay không?
Các
mô tả dạng số bộ sưu tập của bạn (siêu
dữ liệu) tuân thủ với định dạng được chỉ định
theo Mô hình Dữ liệu của Europeana - EDM (Europeana Data
Model)[19] với hàng loạt các tài liệu hướng dẫn kỹ
thuật với các phiên bản được cập nhật liên tục
theo thời gian.
Bạn điều
chỉnh cho phù hợp với một trong bốn mức nội dung và
ba mức siêu dữ liệu để có chất lượng như được
nêu trong Khung Xuất bản của Europeana[20]. Khung này giúp
bạn dễ dàng xem chất lượng của siêu dữ liệu và nội
dung bạn cung cấp ảnh hưởng như thế nào đến cách
chúng tôi có thể hiển thị, triển lãm và quảng bá nó
trên trang web các bộ sưu tập của Europeana. Nó cũng phản
ánh cách để những người khác có thể xem, chia sẻ và
làm việc với nó.
Hình 1. Bốn
mức nội dung trên Europeana - tùy thuộc vào lựa chọn cấp
phép của các nhà cung cấp nội dung cho các hạng mục
trong các bộ sưu tập của họ
Các nhà cung cấp
nội dung cho Europeana cũng cần tuân thủ Hướng dẫn Xuất
bản của Europeana[21] vì các lý do sau:
Hướng dẫn
này đưa ra các tiêu chí siêu dữ liệu để đảm bảo
rằng các tập hợp dữ liệu của các nhà cung cấp nội
dung cho Europeana đáp ứng được các tiêu chí xuất bản
của Europeana. Vì dữ liệu tốt trao cho khán thính phòng
trải nghiệm tốt hơn và kết nối tốt hơn với các bộ
sưu tập của họ.
Đảm bảo rằng
dữ liệu số được đưa lên Europeana luôn được thấy
là xác thực, tin cậy và cường tráng đối với các
khán thính phòng của Europeana, với các tài liệu hướng
dẫn và chính sách như Hướng dẫn ánh xạ Mô hình Dữ
liệu của Europeana (EDM)[22] và Khung Cấp phép của
Europeana[23] (14 tuyên bố quyền được nêu ở phần trên
là một phần của Khung này).
Hình
2.
Các yếu tố cấp phép nội dung/dữ liệu của Europeana
Bước
4. Cấp phép
Bạn
cần cấp phép cho dữ liệu bạn chia sẻ với Europeana
như
thế nào?
Bạn
đã đánh giá tình trạng bản quyền[24]
của bộ sưu tập bạn muốn xuất bản.
Bạn đã phân
tích bạn có thể ủy quyền cho mọi người để sử
dụng bộ sưu tập đó như thế nào và điều này được
làm rõ qua việc áp dụng 1 trong 14 tuyên bố quyền sẵn
sàng của Europeana như được nêu ở phần trên.
Các mô tả số
(siêu dữ liệu) bộ sưu tập của bạn là sẵn sàng để
sử dụng lại mà không có các hạn chế, như được nêu
trong Thỏa thuận Trao đổi Dữ liệu[25]. Đây là
yếu tố trung tâm của Khung Cấp phép của Europeana.
Một lần nữa,
như ở bước 3 ở trên, hãy đọc Khung Cấp phép của
Europeana để hiểu và tuân thủ đầy đủ.
Bước 5. Xuất
bản
Bạn
xuất bản bộ sưu tập của bạn như thế nào?
Như
một tổ chức khá nhỏ có trụ sở ở Hà
Lan,
có lẽ là không thể đối với Europeana
Foundation
để làm
việc trực tiếp với tất cả các cơ
sở di sản văn hóa nào muốn chia sẻ dữ
liệu. Thay vào đó Europeana Foundation làm việc với các
nhà tổng hợp, các tổ chức thu thập dữ liệu và làm
cho nó sẵn sàng qua Europeana. Họ phục vụ như là cầu
nối giữa Europeana Foundation và các cơ sở di sản văn hóa
của bạn, và có thể giúp bạn xuất bản dữ liệu của
bạn.
D.
Kết luận và
gợi ý
Nền
tảng số, mở
Europeana có
thể là một mô hình tham khảo rất tốt cho việc xây
dựng một nền
tảng thư viện
dùng chung, ví dụ như, cho các thư
viện các trường
đại học và cao đẳng hoặc cho bất kỳ cơ sở
GLAM nào khác ở Việt Nam khi triển khai chiến lược
chuyển đổi số quốc gia theo Quyết định số 749/QĐ-TTg
cho các cơ sở văn hóa và/hoặc cho ngành thư viện như
được nêu trong các Quyết định số 1296/QĐ-TTg và số
206/QĐ-TTg, một cách tương ứng. Đặc biệt, mô hình này
có lẽ là thích hợp khi việc chuyển đổi số được
thực hiện, như mong muốn của chính phủ, bằng công nghệ
mở[26].
Để một nền tảng số, mở làm việc
được, điều tối cần thiết là phải tập trung vào
việc làm rõ các quyền bản quyền và chuẩn hóa nội
dung/dữ liệu sẽ được tập hợp trên nền tảng đó từ
các cơ sở khác nhau. Các bước triển khai để xuất bản
nội dung/dữ liệu lên nền tảng số, mở đó phải rõ
ràng và tạo điều kiện thuận lợi để từng bên cung
cấp nội dung/dữ liệu có được lựa chọn như họ mong
muốn nhưng vẫn tuân thủ việc chuẩn hóa đó. Ngoài ra,
để nền tảng số, mở đó phát huy tác dụng, nó cần
phải được chính sách, đặc biệt là chính sách cấp
phép mở, ở mức quốc gia/nhóm quốc
gia tạo thuận lợi.
Nền tảng số, mở Europeana được tổ
chức phi lợi nhuận - Europeana Foundation - quản lý và kết
nối với hàng ngàn nhà cung cấp nội dung khắp châu Âu,
nhưng các nhà cung cấp nội dung này không xuất bản nội
dung của họ trực tiếp tới nền tảng Europeana, mà thông
qua các nhà tổng hợp và các tổ chức thu thập dữ liệu,
có lẽ cũng là một khía cạnh khác gợi ý cho cách làm
khi chúng ta muốn xây dựng một hệ thống thư viện dùng
chung. Liệu có thể một Hội/Hiệp hội nghề nghiệp hay
một đơn vị chuyên ngành trực thuộc nó đóng vai trò
của bên quản lý/kết nối và đưa ra các quy định chung
để các bên cùng tuân thủ, khi có sự tham vấn và đồng
thuận với cả các nhà cung cấp nội dung (ví dụ, là các
thư viện của các cơ sở giáo dục và các viện nghiên
cứu và/hoặc các cơ sở GLAM của ngành văn hóa là các
thành viên của các Hội/Hiệp hội nghề nghiệp đó) và
các nhà tổng hợp và các tổ chức thu thập dữ liệu
(ví dụ, là các công ty cung cấp các giải pháp về công
nghệ thông tin và truyền thông) để xây dựng và triển
khai các quy định chung đó vào thực tế, vì lợi ích của
tất cả các bên có liên quan tham gia trong nền tảng dùng
chung đó hay không?
Trong khi chờ đợi để có câu trả lời
từ tất cả các bên liên quan, một trong những vấn đề
cấp thiết và có lẽ là ưu tiên số 1 ở thời điểm
hiện nay, là chính sách cấp phép mở ở mức
quốc gia/chính phủ, giống như những gì Liên minh châu
Âu/Ủy ban châu Âu/Hội
đồng châu Âu đã làm để hỗ trợ và tạo
thuận lợi cho các chính sách mức cơ sở của
Europeana được thuận lợi khi triển khai vào thực tế ở
khắp tất cả các quốc gia châu Âu.
Không có chính
sách cấp phép mở ở mức quốc gia/chính phủ,
nhiều khả năng việc xây dựng một nền tảng số, mở
dùng chung sẽ khó trở thành hiện thực, và xa hơn, Khuyến
nghị Tài nguyên Giáo dục Mở[27] và Khuyến nghị Khoa học
Mở[28] của UNESCO sẽ chỉ có thể được triển khai trên
giấy, không thể hiện thực hóa được trong thực tế,
và có lẽ, khoa học và
giáo dục Việt Nam sẽ tiếp tục, trên thực tế, đi
ngược đường với các xu thế không thể đảo ngược
của khoa học mở
và giáo dục mở của thế giới.
E. Các
chú giải
[1] UEH, 2020: UEH tham gia
xây dựng thư viện điện tử dùng chung cho các cơ sở
giáo dục đại học ở Việt Nam thuộc dự án Nâng cao
chất lượng giáo dục đại học do Ngân hàng Thế giới
tài trợ:
https://www.ueh.edu.vn/khoa-hoc/ueh-tham-gia-xay-dung-thu-vien-dien-tu-dung-chung-cho-cac-co-so-giao-duc-dai-hoc-o-viet-nam-thuoc-du-an-nang-cao-chat-luong-giao-duc-dai-hoc-do-ngan-hang-the-gioi-tai-tro-55913
[2] VNU-LIC, 2017: Thư
Viện Số Đại Học Dùng Chung: Kết Nối Tri Thức - Thúc
Đẩy Sáng Tạo:
https://lic.vnu.edu.vn/vi/content/thu-vien-so-dai-hoc-dung-chung-ket-noi-tri-thuc-thuc-day-sang-tao
[3] VNU-LIC, 2019: Những
nút thắt của thư viện số:
https://lic.vnu.edu.vn/vi/content/nhung-nut-cua-thu-vien-so
[4] europeana:
https://www.europeana.eu/en
[5] europeana pro:
https://pro.europeana.eu/about-us/foundation
[6] Henning Scholz: Europeana
Publishing Guide v1.8. Europeana, 2019, p. 4. CC
BY-SA.
[7] OpenGLAM.org: Are you
working in the OpenGLAM arena? Tweet about it!. Bản dịch sang
tiếng Việt:
https://vnfoss.blogspot.com/2019/06/ban-co-ang-lam-viec-trong-linh-vuc.html
[8] europeana pro: Available
rights statements:
https://pro.europeana.eu/page/available-rights-statements
[9] europeana pro: Rights
statements from RightsStatements.org:
https://pro.europeana.eu/page/rightsstatements-org
[10] Creative Commons: About
The Licenses: https://creativecommons.org/licenses/
[11] europeana, 2017: ‘Hiến
chương Phạm vi Công cộng của Europeana’. Bản dịch
sang tiếng Việt có tại:
https://www.dropbox.com/s/njloqh0azutp12m/ENGLISH%20Public%20Domain%20Charter_Vi-05092021.pdf?dl=0
[12] Ủy ban châu Âu: Quyết
định của Ủy ban (châu Âu) ngày 22/02/2019 áp dụng giấy
phép mở Creative Commons theo chính sách sử dụng lại của
Ủy ban châu Âu. Bản dịch sang tiếng Việt có tại
địa chỉ:
https://www.dropbox.com/s/o5czc845o1sh4dd/C-2019-1655-F1-EN-MAIN-PART-1_Vi-28102020.pdf?dl=0
[13] Official Journal of the
European Union: DIRECTIVE (EU) 2019/790 OF THE EUROPEAN PARLIAMENT
AND OF THE COUNCIL of 17 April 2019 on copyright and related rights
in the Digital Single Market and amending Directives 96/9/EC and
2001/29/EC. Bản dịch sang tiếng Việt của Điều 14 có
tại:
https://giaoducmo.avnuc.vn/openglam/cac-tac-pham-nghe-thuat-nhin-trong-pham-vi-cong-cong-trong-chi-thi-eu-2019-790-cua-nghi-vien-va-hoi-dong-chau-au-ve-ban-quyen-va-cac-quyen-lien-quan-490.html
[14] Ủy ban châu Âu,
21/10/2020: Chiến lược phần mềm nguồn mở 2020-2023
của Ủy ban châu Âu: Nghĩ Mở. Bản dịch sang tiếng
Việt có tại địa chỉ:
https://www.dropbox.com/s/8cmc3usjrjx5aq1/en_ec_open_source_strategy_2020-2023_Vi-29102020.pdf?dl=0
[15] europeana pro: Process:
https://pro.europeana.eu/share-your-data/process
[16] europeana pro: Selecting
a rights statement. Bản
dịch sang tiếng Việt:
https://giaoducmo.avnuc.vn/openglam/lua-chon-tuyen-bo-quyen-495.html
[17] europeana, 2019:
Europeana Content Strategy. Bản dịch sang tiếng Việt:
https://www.dropbox.com/s/4yzkgsk3xl7382o/Content%20Strategy_Vi-26072019.pdf?dl=0
[18] Content Strategy
Alliance: Content Strategy Alliance Charter.
Bản dịch sang tiếng Việt:
https://giaoducmo.avnuc.vn/openglam/hien-chuong-cua-lien-minh-chien-luoc-noi-dung-498.html
[19] europeana pro: Europeana
Data Model. Bản dịch sang tiếng Việt:
https://giaoducmo.avnuc.vn/openglam/mo-hinh-du-lieu-cua-europeana-497.html
[20] europeana: Europeana
Publishing Framework v.1.1. Bản dịch sang tiếng
Việt:
https://www.dropbox.com/s/ri1bpmos6vf0yg0/Europeana%20Publishing%20Framework%20V1.1%20English_Vi-19072019.pdf?dl=0.
Hiện đã có phiên bản
cập nhật v.2.0, 2019.
[21] europeana: Europeana
Publishing Guide v.1.7, 2018. Bản
dịch sang tiếng Việt:
https://www.dropbox.com/s/p5agt7r1gaiz891/Publishing%20guide_Vi-22072019.pdf?dl=0.
Hiện đã có phiên bản cập nhật v.1.8, 2019.
[22] europeana pro: Europeana
Data Model - Mapping Guidelines v.2.4, 2017.
https://pro.europeana.eu/files/Europeana_Professional/Share_your_data/Technical_requirements/EDM_Documentation/EDM_Mapping_Guidelines_v2.4_102017.pdf
[23] europeana: The
Europeana Licensing Framework. Bản dịch
sang tiếng Việt:
https://www.dropbox.com/s/9weofkokil0h1kr/Europeana%20Licensing%20Framework_Vi-01072019.pdf?dl=0
[24] europeana: Identifying
copyright in collection items: Bản dịch sang tiếng Việt:
https://giaoducmo.avnuc.vn/openglam/xac-dinh-ban-quyen-trong-cac-hang-muc-cua-bo-suu-tap-494.html
[25] europeana pro: The
Data Exchange Agreement. Bản dịch sang tiếng Việt:
https://giaoducmo.avnuc.vn/openglam/thoa-thuan-trao-doi-du-lieu-cua-europeana-496.html
[26] vietnamnet.vn,
18/11/2020: Toàn văn phát biểu của Bộ trưởng Nguyễn
Mạnh Hùng tại diễn đàn công nghệ mở Việt Nam:
https://vietnamnet.vn/vn/thong-tin-truyen-thong/toan-van-phat-bieu-cua-bo-truong-nguyen-manh-hung-tai-dien-dan-cong-nghe-mo-viet-nam-689681.html
[27] UNESCO, 25/11/2019:
UNESCO Recommendation on Open Educational Resources. Bản
dịch sang tiếng Việt:
https://giaoducmo.avnuc.vn/giao-duc/khuyen-cao-ve-tai-nguyen-giao-duc-mo-cua-unesco-ban-dich-sang-tieng-viet-90.html
[28]
UNESCO, 12/05/2021:
Draft
text of The UNESCO Recommendation on Open Science.
Bản dịch sang tiếng Việt:
https://giaoducmo.avnuc.vn/tai-lieu-dich/ban-thao-khuyen-cao-khoa-hoc-mo-cua-unesco-ban-dich-sang-tieng-viet-411.html
Giấy phép nội dung: CC
BY-SA 4.0 Quốc tế
Lê Trung Nghĩa