Lê Trung Nghĩa
Ban Tư vấn Phát triển Giáo dục Mở, Hiệp hội các trường đại học, cao đẳng Việt Nam
letrungnghia.foss@gmail.com
letrungnghia.foss@gmail.com
Giấy phép nội dung: CC BY 4.0 Quốc tế (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/)
https://tiasang.com.vn/-doi-moi-sang-tao/Khoa-hoc-Mo-Nhung-goi-y-cho-Viet-Nam-25552)
I. ĐẶT VẤN ĐỀ
Tại
phiên thứ 40 Hội nghị Toàn thể của UNESCO, 193 quốc gia thành viên đã
giao nhiệm vụ cho Tổ chức này phát triển một công cụ thiết lập tiêu
chuẩn quốc tế về Khoa học Mở ở dạng Khuyến cáo Khoa học Mở của UNESCO - dự kiến sẽ được UNESCO phê chuẩn vào năm sau 2021[1]. Hiện tại, đã có những gợi ý đầu vào sớm cho bản phác thảo Khuyến cáo Khoa học Mở
này. Vậy nó đề cập tới những vấn đề gì, lộ trình xây dựng nó ra sao và
vài gợi ý cho Việt Nam trên con đường hướng tới Khoa học Mở là gì?
II. KHOA HỌC MỞ LÀ GÌ?
A. Định nghĩa Khoa học Mở
Có một vài định nghĩa nổi bật về Khoa học Mở – OS (Open Science) của các tổ chức khoa học có uy tín trên thế giới được nêu dưới đây:
Có một vài định nghĩa nổi bật về Khoa học Mở – OS (Open Science) của các tổ chức khoa học có uy tín trên thế giới được nêu dưới đây:
- Ủy ban châu Âu (EC). Khoa học Mở đại diện cho một tiếp cận mới cho quy trình khoa học dựa vào công việc hợp tác và các cách thức mới để lan tỏa tri thức bằng việc sử dụng các công nghệ số và các công cụ mới có tính cộng tác[2].
- Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD): Khoa học Mở xoay quanh truy cập không có rào cản tới các bài báo khoa học, truy cập tới dữ liệu từ nghiên cứu của nhà nước, và nghiên cứu có tính cộng tác được các công cụ công nghệ thông tin và truyền thông và các ưu đãi xúc tác. Việc mở rộng truy cập tới các xuất bản phẩm và dữ liệu khoa học nằm trong tâm của khoa học mở, sao cho các kết quả đầu ra nằm trong tay của càng nhiều người càng tốt, và những lợi ích tiềm tàng được lan truyền càng rộng càng tốt[3].
- Gần đây nhất, nhóm 24 nhà cấp vốn nghiên cứu gồm các cơ quan cấp vốn nghiên cứu quốc gia, châu Âu và các quỹ từ thiện chuyên cấp vốn nghiên cứu trong Liên minh S (cOAlition S), trong tài liệu “Đầu vào cho sự phát triển Khuyến cáo Khoa học Mở của UNESCO”, xuất bản ngày 30/05/2020[4] định nghĩa như sau: Khoa học Mở là tập hợp các thực hành đảm bảo rằng nghiên cứu khoa học được cùng sáng tạo với và truy cập được tới khán thính phòng lớn nhất có thể các nhà nghiên cứu, doanh nghiệp, và công dân khắp trên thế giới, bằng việc sử dụng tối ưu các công nghệ số.
- UNESCO. Trên trang chuyên dành cho Khoa học Mở của mình, Khoa học Mở[5] được trình bày như sau:
- Ý tưởng đằng sau Khoa học Mở là để cho phép thông tin, dữ liệu và các kết quả đầu ra của khoa học truy cập được rộng rãi hơn (Truy cập Mở) và khai thác được tin cậy hơn (Dữ liệu Mở) với sự tham gia tích cực của tất cả các bên tham gia đóng góp (Mở cho Xã hội - Open to Society).
UNESCO,
Cơ quan của Liên hiệp quốc với nhiệm vụ về Khoa học, là tổ chức toàn
cầu hợp pháp để xúc tác xây dựng tầm nhìn mạch lạc của Khoa học Mở và
tập hợp các nguyên tắc bao quát và các giá trị được chia sẻ. Điều đó
giải thích vì sao, tại phiên thứ 40 Hội nghị Toàn thể của UNESCO, 193
quốc gia thành viên đã giao nhiệm vụ cho Tổ chức này phát triển một công
cụ thiết lập tiêu chuẩn quốc tế về Khoa học Mở ở dạng Khuyến cáo Khoa học Mở của UNESCO.
B. Khoa học Mở - Vì sao?
Trong bối cảnh của các thách thức cấp bách về kinh tế xã hội của của hành tinh, các giải pháp bền vững và đổi mới sáng tạo đòi hỏi nỗ lực khoa học hiệu quả, minh bạch và cường tráng - không chỉ xuất phát từ cộng đồng khoa học, mà còn từ toàn bộ xã hội. Câu trả lời gần đây của cộng đồng khoa học cho đại dịch COVID-19 đã thể hiện rất tốt, cách để khoa học mở có thể đẩy nhanh việc đạt được các giải pháp khoa học cho thách thức toàn cầu đó.
Để đảm bảo khoa học thực sự làm lợi cho mọi người và thế giới và không để ai bị bỏ lại sau, cần phải biến đổi toàn bộ quy trình khoa học. Khoa học Mở là phong trào nhằm làm cho khoa học mở hơn, truy cập được, hiệu quả, dân chủ, và minh bạch hơn.
Được dẫn dắt bằng những tiến bộ không thể tưởng tượng được trong thế giới số, sự chuyển đổi sang Khoa học Mở cho phép thông tin, dữ liệu và các kết quả đầu ra của khoa học truy cập được rộng rãi hơn (Truy cập Mở) và khai thác được tin cậy hơn (Dữ liệu Mở) với sự tham gia tích cực của tất cả các bên tham gia đóng góp thích hợp (Mở cho Xã hội).
Bằng việc khuyến khích khoa học được kết nối nhiều hơn với các nhu cầu xã hội và bằng việc thúc đẩy các cơ hội ngang bằng nhau cho tất cả (các nhà khoa học, những người làm chính sách và các công dân), Khoa học Mở có thể là tác nhân thay đổi cuộc chơi thực sự trong việc thực hiện quyền con người đối với khoa học và thu hẹp khoảng cách về khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo giữa và trong các quốc gia.
Tuy nhiên, trong một môi trường khoa học và chính sách bị phân mảnh, sự hiểu biết toàn cầu về ý nghĩa, các cơ hội và thách thức của Khoa học Mở vẫn còn thiếu. UNESCO vì thế nhận trách nhiệm dẫn dắt xây dựng sự đồng thuận toàn cầu về Khoa học Mở, bao gồm định nghĩa chung, tập hợp được chia sẻ các giá trị và các đề xuất để hành động.
B. Khoa học Mở - Vì sao?
Trong bối cảnh của các thách thức cấp bách về kinh tế xã hội của của hành tinh, các giải pháp bền vững và đổi mới sáng tạo đòi hỏi nỗ lực khoa học hiệu quả, minh bạch và cường tráng - không chỉ xuất phát từ cộng đồng khoa học, mà còn từ toàn bộ xã hội. Câu trả lời gần đây của cộng đồng khoa học cho đại dịch COVID-19 đã thể hiện rất tốt, cách để khoa học mở có thể đẩy nhanh việc đạt được các giải pháp khoa học cho thách thức toàn cầu đó.
Để đảm bảo khoa học thực sự làm lợi cho mọi người và thế giới và không để ai bị bỏ lại sau, cần phải biến đổi toàn bộ quy trình khoa học. Khoa học Mở là phong trào nhằm làm cho khoa học mở hơn, truy cập được, hiệu quả, dân chủ, và minh bạch hơn.
Được dẫn dắt bằng những tiến bộ không thể tưởng tượng được trong thế giới số, sự chuyển đổi sang Khoa học Mở cho phép thông tin, dữ liệu và các kết quả đầu ra của khoa học truy cập được rộng rãi hơn (Truy cập Mở) và khai thác được tin cậy hơn (Dữ liệu Mở) với sự tham gia tích cực của tất cả các bên tham gia đóng góp thích hợp (Mở cho Xã hội).
Bằng việc khuyến khích khoa học được kết nối nhiều hơn với các nhu cầu xã hội và bằng việc thúc đẩy các cơ hội ngang bằng nhau cho tất cả (các nhà khoa học, những người làm chính sách và các công dân), Khoa học Mở có thể là tác nhân thay đổi cuộc chơi thực sự trong việc thực hiện quyền con người đối với khoa học và thu hẹp khoảng cách về khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo giữa và trong các quốc gia.
Tuy nhiên, trong một môi trường khoa học và chính sách bị phân mảnh, sự hiểu biết toàn cầu về ý nghĩa, các cơ hội và thách thức của Khoa học Mở vẫn còn thiếu. UNESCO vì thế nhận trách nhiệm dẫn dắt xây dựng sự đồng thuận toàn cầu về Khoa học Mở, bao gồm định nghĩa chung, tập hợp được chia sẻ các giá trị và các đề xuất để hành động.
Nguồn: UNESCO: Towards a UNESCO Recommendation on Open Science:
https://en.unesco.org/sites/default/files/open_science_brochure_en.pdf, CC BY-SA 3.0 IGO
C. Các thành phần của Khoa học Mở
Hình 2 cho thấy, theo chiều kim đồng hồ, các thành phần của Khoa học Mở gồm: (1) Truy cập Mở; (2) Hạ tầng Mở; (3) Tài nguyên Giáo dục Mở; (4) Dữ liệu Mở; (5) Phòng thí nghiệm Mở; (6) Cấp vốn Đám đông; (7) Ghi chép Mở; (8) Đổi mới sáng tạo Mở; (9) Khoa học Công dân; (10) Đánh giá Mở; (11) Phần cứng Mở; (12) Nguồn Mở - Phần mềm Nguồn Mở.
Nguồn: UNESCO: Towards a UNESCO Recommendation on Open Science:
https://en.unesco.org/sites/default/files/open_science_brochure_en.pdf, CC BY-SA 3.0 IGO
III. CƠ SỞ CỦA KHUYẾN CÁO KHOA HỌC MỞ CỦA UNESCO NĂM 2021
Như
ở phần “Đặt vấn đề” đã nêu, nhân dịp Hội nghị Toàn thể lần thứ 40 của
UNESCO trong các ngày 12-27/11/2019 tại Paris - Pháp, ngày 27/11/2019,
các quốc gia thành viên đã quyết định khởi xướng quy trình tham vấn để
xác định công cụ chuẩn mực toàn cầu mới về Khoa học Mở - Khuyến cáo Khoa học Mở của UNESCO
- sẽ được các quốc gia thành viên UNESCO phê chuẩn vào năm sau 2021.
Điều được nhấn mạnh ở đây là sự kiện này đã diễn ra sau một sự kiện quan
trọng khác chỉ 2 ngày, khi vào ngày 25/11/2020, 193 quốc gia thành viên
UNESCO đã thông qua Khuyến cáo Tài nguyên Giáo dục Mở (TNGDM) của UNESCO[6], biết rằng, như trên Hình 2, TNGDM là một trong các thành phần quan trọng của Khoa học Mở.
Trên trang Khoa học Mở của UNESCO[7] nêu: Khuyến cáo Khoa học Mở này được kỳ vọng xác định các giá trị và các nguyên tắc cho Khoa học Mở, và nhận diện các biện pháp cụ thể về Truy cập Mở và Dữ liệu Mở, với các đề xuất để đưa các công dân sát gần hơn với khoa học. Các cam kết của nó tạo thuận lợi cho sản xuất và phổ biến tri thức khoa học khắp trên thế giới. Khuyến cáo sẽ được phát triển qua một quy trình tham vấn cân bằng theo khu vực, với nhiều bên tham gia đóng góp, toàn diện và minh bạch. Khuyến cáo được kỳ vọng tác động tới sự phát triển các luật và thực hành của các quốc gia.
Ngược lại dòng lịch sử, UNESCO đã từng có Khuyến cáo về Tình trạng của các Nhà nghiên cứu Khoa học được phê chuẩn năm 1974 (The 1974 Recommendation on the Status of Scientific Researchers). Khuyến cáo này đã được thay thế bằng Khuyến cáo về Khoa học và các Nhà nghiên cứu Khoa học được các thành viên của UNESCO phê chuẩn vào ngày 13/11/2017 nhân Hội nghị Toàn thể lần thứ 39 của UNESCO[8] đã diễn ra tại Paris – Pháp, từ 30/10/2017 tới 14/11/2017.
Trên trang Khoa học Mở của UNESCO[7] nêu: Khuyến cáo Khoa học Mở này được kỳ vọng xác định các giá trị và các nguyên tắc cho Khoa học Mở, và nhận diện các biện pháp cụ thể về Truy cập Mở và Dữ liệu Mở, với các đề xuất để đưa các công dân sát gần hơn với khoa học. Các cam kết của nó tạo thuận lợi cho sản xuất và phổ biến tri thức khoa học khắp trên thế giới. Khuyến cáo sẽ được phát triển qua một quy trình tham vấn cân bằng theo khu vực, với nhiều bên tham gia đóng góp, toàn diện và minh bạch. Khuyến cáo được kỳ vọng tác động tới sự phát triển các luật và thực hành của các quốc gia.
Ngược lại dòng lịch sử, UNESCO đã từng có Khuyến cáo về Tình trạng của các Nhà nghiên cứu Khoa học được phê chuẩn năm 1974 (The 1974 Recommendation on the Status of Scientific Researchers). Khuyến cáo này đã được thay thế bằng Khuyến cáo về Khoa học và các Nhà nghiên cứu Khoa học được các thành viên của UNESCO phê chuẩn vào ngày 13/11/2017 nhân Hội nghị Toàn thể lần thứ 39 của UNESCO[8] đã diễn ra tại Paris – Pháp, từ 30/10/2017 tới 14/11/2017.
IV. LỘ TRÌNH HƯỚNG TỚI KHUYẾN CÁO KHOA HỌC MỞ CỦA UNESCO NĂM 2021
Để Khuyến cáo Khoa học Mở
của UNESCO năm 2021 có thể được phê chuẩn vào năm sau 2021, một quy
trình với lộ trình rõ ràng theo thời gian đã được vạch ra, như trên Hình
3, với các giai đoạn và hành động cụ thể sau:
- Từ tháng 1 tới tháng 3/2020:
- Thành lập Đối tác Khoa học Mở
- Thành lập Ban Chỉ đạo Khoa học Mở
- Tham vấn điện tử về các yếu tố của Khuyến cáo
- Tháng 3/2020: Phác thảo đầu tiên của Khuyến cáo
- Từ tháng 4/2020 tới tháng 9/2020: Tham vấn theo khu vực và chủ đề với các bên tham gia đóng góp về các nội dung của Khuyến cáo
- Từ tháng 9/2020 tới tháng 1/2021: Phác thảo đầu tiên của Khuyến cáo, được gửi cho các quốc gia thành viên UNESCO để thu thập các bình luận của họ
- Từ tháng 1/2021 tới tháng 4/2021: Tiếp tục các tham vấn và các đầu vào trên bản thảo cuối cùng
- Tháng 4/2021: Truyền thông về bản thảo được làm lại của Khuyến cáo cho các quốc gia thành viên
- Tháng 7/2021: Cuộc họp của ủy ban đặc biệt gồm các chuyên gia kỹ thuật và pháp lý do các quốc gia thành viên chỉ định (cuộc họp chủng loại II)
- Tháng 11/2021: Đệ trình Khuyến cáo dự thảo tới Hội nghị Toàn thể lần thứ 41 để phê chuẩn
- Tháng 11/2021: Các quốc gia thành viên phê chuẩn Khuyến cáo
Nguồn: UNESCO: Towards a UNESCO Recommendation on Open Science:
https://en.unesco.org/sites/default/files/open_science_brochure_en.pdf, CC BY-SA 3.0 IGO
Tại thời điểm bài báo này được viết, quy trình đang ở giai đoạn 3: Tham vấn theo khu vực và chủ đề với các bên tham gia đóng góp về các nội dung của Khuyến cáo.
A. Tham vấn toàn cầu về Khoa học Mở
Để xây dựng sự đồng thuận toàn cầu về Khoa học Mở, sự phát triển Khuyến cáo Khoa học Mở của UNESCO dựa vào một quy trình tham vấn toàn diện và minh bạch thu hút tất cả các quốc gia và các bên tham gia đóng góp[9].
Khuyến cáo được kỳ vọng xác định các nguyên tắc và các giá trị được chia sẻ về Khoa học Mở, và chỉ ra các biện pháp cụ thể về Truy cập Mở và Dữ liệu Mở với các đề xuất hành động để đưa các công dân lại gần hơn với khoa học, và các cam kết phân phối và sản xuất khoa học tốt hơn trên thế giới.
Quy trình phác thảo Khuyến cáo được cân bằng theo khu vực, toàn diện và có tính cộng tác cao. Nó thu hút nhiều bên tham gia đóng góp và được kỳ vọng dẫn tới sự áp dụng Khuyến cáo từ các quốc gia thành viên UNESCO vào năm 2021.
Khuyến cáo Khoa học Mở sẽ là phần tiếp theo của Khuyến cáo về Khoa học và các Nhà nghiên cứu Khoa học năm 2017 của UNESCO. Nó cũng sẽ được xây dựng dựa vào Chiến lược Truy cập Mở tới Thông tin và Nghiên cứu Khoa học của UNESCO và Khuyến cáo Tài nguyên Giáo dục Mở mới của UNESCO (được 193 quốc gia thành viên UNESCO phê chuẩn ngày 25/11/2019, như được nêu ở phần trên).
Để phát triển Khuyến cáo Khoa học Mở, UNESCO đang thu thập các đầu vào từ tất cả các khu vực và tất cả các bên tham gia đóng góp có quan tâm, qua các tham vấn trên trực tuyến, các cuộc gặp theo khu vực và chủ đề cùng vô số các tranh luận về các tác động, lợi ích và thách thức của Khoa học Mở khắp trên thế giới.
- Tham vấn trên trực tuyến. Để phục vụ cho tham vấn trên trực tuyến về Khuyến cáo Khoa học Mở, một khảo sát trên trực tuyến đã được thiết kế để thu thập các đầu vào bằng các ngôn ngữ Anh, Pháp và Tây Ban Nha. Thời hạn chót để gửi các đầu vào đó là vào ngày 15/06/2020.
- Các cuộc gặp theo khu vực và chủ đề. UNESCO tổ chức hàng loạt các tham vấn trên trực tuyến và mặt đối mặt để hỗ trợ cho tranh luận mở về Khoa học Mở ở các khía cạnh như nhận thức, sự hiểu biết và phát triển chính sách để làm đầu vào cho Khuyến cáo.
QUAN TRỌNG: Khuyến cáo Khoa học Mở sẽ là phần tiếp theo của Khuyến cáo về Khoa học và các Nhà nghiên cứu Khoa học năm 2017 của UNESCO. Nó cũng sẽ được xây dựng dựa vào Chiến lược Truy cập Mở tới Thông tin và Nghiên cứu Khoa học của UNESCO và Khuyến cáo Tài nguyên Giáo dục Mở mới của UNESCO.
B. Tham vấn khu vực về Khoa học Mở
Sự phát triển Khuyến cáo Khoa học Mở của UNESCO được xây dựng dựa vào các quy trình tư vấn toàn cầu và khu vực[10] với các bên tham gia đóng góp, bao gồm với các quốc gia thành viên, toàn bộ cộng động khoa học, các cơ sở và các thực thể chính yếu về khoa học mức quốc gia và quốc tế, các cơ quan có liên quan khác của Liên hiệp quốc, các công dân và các bên nắm giữ tri thức theo truyền thống.
Ngoài tham vấn toàn cầu này ra, một loạt các tham vấn khu vực với nhiều bên tham gia đóng góp cũng được tổ chức để nắm bắt các quan điểm của các khu vực khác nhau.
Khác với dự kiến ban đầu, vì đại dịch toàn cầu COVID-19, các tham vấn khu vực diễn ra trên trực tuyến. Mục đích của các tham vấn khu vực trên trực tuyến đó là để:
- Đưa tới cùng nhau các nhà khoa học, những người làm chính sách và các bên tham gia đóng góp chính cho Khoa học Mở ở các khu vực khác nhau
- Thúc đẩy thảo luận từ quan điểm khu vực về ý nghĩa, mức độ phạm vi và các cơ hội của Khoa học Mở giữa những người làm chính sách, các chuyên gia từ giới hàn lâm học thuật, khu vực tư nhân và các công dân
- Nhận diện các khía cạnh chính của Khoa học Mở thích hợp nhất trong ngữ cảnh toàn cầu và sẽ được Khuyến cáo Khoa học Mở của UNESCO đề cập tới
- Chia sẻ các bài học học được từ phát triển và triển khai các chiến lược, chính sách và các sáng kiến khác của các khu vực về Khoa học Mở
- Nhận diện các thách thức chính và các hạ tầng cần thiết cho Khoa học Mở với các gợi ý về cách để vượt qua chúng.
- Nhận diện các lĩnh vực cộng tác quốc tế và kết nối mạng để cải thiện Khoa học Mở toàn cầu
Các đầu vào chính bắt nguồn từ tham vấn khu vực sẽ thông tin cho toàn bộ Khuyến cáo Khoa học Mở của UNESCO.
LƯU Ý: Lịch tham vấn trên trực tuyến cho khu vực châu Á - Thái bình dương là vào ngày 15/09/2020. Lịch tham vấn sớm nhất là ngày 23/07/2020 với các quốc gia Tây Âu và Bắc Mỹ, và muộn nhất là ngày 05/10/2020 với các quốc gia châu Phi.
C. Nội dung tham vấn tập trung vào những khía cạnh nào của Khoa học Mở?
Như được nêu ở trên: Khuyến cáo Khoa học Mở sẽ là phần tiếp theo của Khuyến cáo về Khoa học và các Nhà nghiên cứu Khoa học năm 2017 của UNESCO. Nó cũng sẽ được xây dựng dựa vào Chiến lược Truy cập Mở tới Thông tin và Nghiên cứu Khoa học của UNESCO và Khuyến cáo Tài nguyên Giáo dục Mở mới của UNESCO.
Vì vậy bên dưới đây lần lượt liệt kê các nội dung các tham vấn sẽ tập trung vào.
Khuyến cáo về Khoa học và các Nhà nghiên cứu Khoa học năm 2017 của UNESCO
Tài liệu Khuyến cáo về Khoa học và các Nhà nghiên cứu Khoa học năm 2017 của UNESCO phiên bản tiếng Anh dài 28 trang, được chia thành 7 phần như sau: Lời nói đầu; I. Phạm vi áp dụng; II. Các nhà nghiên cứu khoa học trong ngữ cảnh của việc đưa ra chính sách quốc gia; III. Giáo dục và huấn luyện ban đầu cho các nhà nghiên cứu khoa học; IV. Các quyền hạn và trách nhiệm trong nghiên cứu; V. Các điều kiện để thành công từ phía các nhà nghiên cứu khoa học; VI. Sử dụng và khai thác khuyến cáo hiện hành; VII. Điều khoản cuối cùng; Phụ lục.
Bạn có thể tham khảo toàn bộ nội dung bản dịch của tài liệu này[11]. Còn bài viết này sẽ chỉ nhấn mạnh tới các phần có các khía cạnh MỞ, các câu chữ có liên quan tới MỞ như khoa học mở, truyền thông mở, tự do học thuật, truy cập mở, loại bỏ các rào cản và thông thái mở có trong Khuyến cáo như được liệt kê ở bên dưới đây:
LƯU Ý: Lịch tham vấn trên trực tuyến cho khu vực châu Á - Thái bình dương là vào ngày 15/09/2020. Lịch tham vấn sớm nhất là ngày 23/07/2020 với các quốc gia Tây Âu và Bắc Mỹ, và muộn nhất là ngày 05/10/2020 với các quốc gia châu Phi.
C. Nội dung tham vấn tập trung vào những khía cạnh nào của Khoa học Mở?
Như được nêu ở trên: Khuyến cáo Khoa học Mở sẽ là phần tiếp theo của Khuyến cáo về Khoa học và các Nhà nghiên cứu Khoa học năm 2017 của UNESCO. Nó cũng sẽ được xây dựng dựa vào Chiến lược Truy cập Mở tới Thông tin và Nghiên cứu Khoa học của UNESCO và Khuyến cáo Tài nguyên Giáo dục Mở mới của UNESCO.
Vì vậy bên dưới đây lần lượt liệt kê các nội dung các tham vấn sẽ tập trung vào.
Khuyến cáo về Khoa học và các Nhà nghiên cứu Khoa học năm 2017 của UNESCO
Tài liệu Khuyến cáo về Khoa học và các Nhà nghiên cứu Khoa học năm 2017 của UNESCO phiên bản tiếng Anh dài 28 trang, được chia thành 7 phần như sau: Lời nói đầu; I. Phạm vi áp dụng; II. Các nhà nghiên cứu khoa học trong ngữ cảnh của việc đưa ra chính sách quốc gia; III. Giáo dục và huấn luyện ban đầu cho các nhà nghiên cứu khoa học; IV. Các quyền hạn và trách nhiệm trong nghiên cứu; V. Các điều kiện để thành công từ phía các nhà nghiên cứu khoa học; VI. Sử dụng và khai thác khuyến cáo hiện hành; VII. Điều khoản cuối cùng; Phụ lục.
Bạn có thể tham khảo toàn bộ nội dung bản dịch của tài liệu này[11]. Còn bài viết này sẽ chỉ nhấn mạnh tới các phần có các khía cạnh MỞ, các câu chữ có liên quan tới MỞ như khoa học mở, truyền thông mở, tự do học thuật, truy cập mở, loại bỏ các rào cản và thông thái mở có trong Khuyến cáo như được liệt kê ở bên dưới đây:
- Phần Lời nói đầu.
- Mục nêu “Cũng thừa nhận rằng, c”: truyền thông mở các kết quả, các giả thuyết và các quan điểm - như được cụm từ “tự do học thuật” gợi ý - nằm ở chính tâm của quy trình khoa học, và đưa ra sự đảm bảo mạnh mẽ nhất tính chính xác và tính khách quan của các kết quả khoa học;
- Phần III. Giáo dục và huấn luyện ban đầu cho các nhà nghiên cứu khoa học.
- Mục 13e: đảm bảo truy cập mở và công bằng tới tư liệu, dữ liệu và các nội dung khoa học, bao gồm cả bằng việc loại bỏ các rào cản đối với việc xuất bản, chia sẻ và lưu trữ các kết quả đầu ra khoa học.
- Phần
IV. Các quyền hạn và trách nhiệm trong nghiên cứu nhấn mạnh các khía
cạnh sau: (1) Khía cạnh dân sự và đạo đức của nghiên cứu khoa học; (2)
Khía cạnh quốc tế của nghiên cứu khoa học. Trong Phần IV này, các mục
sau đây khuyến cáo về khoa học mở và truy cập mở:
- Mục 18d: trong ngữ cảnh của chế độ sở hữu trí tuệ của họ, đảm bảo rằng những đóng góp cho tri thức khoa học được thừa nhận thích đáng, và cân bằng giữa bảo vệ các quyền sở hữu trí tuệ và truy cập mở và chia sẻ tri thức, cũng như đảm bảo bảo vệ các nguồn và sản phẩm tri thức truyền thống.
- Mục 21: Để đảm bảo quyền con người trong chia sẻ tiến bộ khoa học và các lợi ích của nó, các quốc gia thành viên nên thiết lập và tạo thuận lợi cho các cơ chế cho khoa học mở có tính cộng tác và tạo thuận lợi cho việc chia sẻ tri thức khoa học trong khi vẫn đảm bảo các quyền khác được tôn trọng.
- Phần
V. Các điều kiện để thành công từ phía các nhà nghiên cứu khoa học nhấn
mạnh các khía cạnh sau: (1) Các triển vọng và cơ sở tiện ích phát triển
sự nghiệp thích hợp; (2) Việc học tập suốt đời; (3) Sự di động; (4)
Tham gia trong cộng đồng khoa học và công nghệ quốc tế; (5) Bảo vệ sức
khỏe và an ninh xã hội; (6) Đánh giá hiệu suất; (7) Thể hiện bằng xuất
bản; (8) Thừa nhận; (9) Tính mềm dẻo hợp lý trong giải thích và áp dụng
các văn bản thiết lập các điều khoản và điều kiện tuyển dụng các nhà
nghiên cứu khoa học; (10) Thúc đẩy các mối quan tâm khác nhau của họ bởi
các nhà nghiên cứu khoa học trong hiệp hội. Trong Phần V này, các mục
sau đây khuyến cáo về truy cập mở, học thuật mở:
- Mục 26: Các quốc gia thành viên nên thiết lập như một chuẩn mực cho bất kỳ việc xuất bản khoa học nào, bao gồm việc xuất bản trên các tạp chí truy cập mở, để rà soát lại ngang hàng dựa vào các tiêu chuẩn chất lượng được thiết lập cho khoa học là cơ bản.
- Mục 27f: thúc đẩy và hỗ trợ sự thông thái mở của các nhà nghiên cứu khoa học, cũng như thúc đẩy truy cập mở tới tư liệu và dữ liệu nghiên cứu, như các phần cơ bản của nghiên cứu.
- Mục 36: Để thúc đẩy khoa học như là hàng hóa công cộng, các quốc gia thành viên nên khuyến khích và tạo thuận lợi cho truy cập tới tri thức, bao gồm cả truy cập mở.
Chiến lược của UNESCO về Truy cập Mở tới Thông tin và Nghiên cứu Khoa học. Tài liệu: Các hướng dẫn chính sách để phát triển và thúc đẩy Truy cập Mở[12], UNESCO xuất bản năm 2012 đề cập toàn diện và chi tiết tới nhiều vấn đề của Truy cập Mở. Bên dưới đây chỉ nêu tóm tắt ngắn gọn các hướng dẫn dành cho:
- Các chính phủ và cho các nhà cấp vốn nghiên cứu khác; và
- Những người làm chính sách ở các cơ sở.
Dù
là dành cho các đối tượng nào được nêu ở đây, thì các hướng dẫn chính
sách để phát triển và thúc đẩy Truy cập Mở đều tập trung vào 10 vấn đề
sau: (1) Xây dựng chính sách; (2) Phạm vi chính sách: nhằm vào nội dung;
(3) Phạm vi chính sách: truy cập mở không mất tiền hay truy cập mở tự
do; (4) Làm thế nào để tuân thủ chính sách; (5) Địa điểm ký gửi (các kết
quả nghiên cứu); (6) Thời gian ký gửi; (7) Các khoản phí xử lý bài báo -
APC (Article Processing Charges); (8) Bản quyền; (9) Giai đoạn cấm vận;
(10) Tuân thủ và chế tài.
Khuyến cáo Tài nguyên Giáo dục Mở (TNGDM) mới của UNESCO.[13] Đây chính là Khuyến cáo Tài nguyên Giáo dục Mở đã được 193 quốc gia thành viên của UNESCO phê chuẩn ngày 25/11/2019, với 5 khía cạnh mục tiêu chính được khuyến cáo cho các quốc gia tập trung nguồn lực để phát triển, phần chi tiết hoá của chúng, vui lòng đọc trong tài liệu, bên dưới đây chỉ nêu chúng vắn tắt, gồm:
Khuyến cáo Tài nguyên Giáo dục Mở (TNGDM) mới của UNESCO.[13] Đây chính là Khuyến cáo Tài nguyên Giáo dục Mở đã được 193 quốc gia thành viên của UNESCO phê chuẩn ngày 25/11/2019, với 5 khía cạnh mục tiêu chính được khuyến cáo cho các quốc gia tập trung nguồn lực để phát triển, phần chi tiết hoá của chúng, vui lòng đọc trong tài liệu, bên dưới đây chỉ nêu chúng vắn tắt, gồm:
- Xây dựng năng lực của các bên tham gia đóng góp để tạo lập, truy cập, sử dụng, tùy biến thích nghi và tái phân phối TNGDM. Phát triển năng lực của tất cả các bên tham gia đóng góp chính cho giáo dục để tạo lập, truy cập, sử dụng lại, tái mục đích, tùy biến thích nghi, và phân phối lại TNGDM, cũng như để sử dụng và áp dụng các giấy phép mở theo cách thức ổn định với pháp luật bản quyền quốc gia và bổn phận quốc tế.
- Phát triển chính sách hỗ trợ TNGDM. Khuyến khích các chính phủ, các nhà chức trách và các cơ sở giáo dục áp dụng thường xuyên khung công việc hỗ trợ cho việc cấp phép mở cho các tư liệu giáo dục và nghiên cứu được nhà nước cấp vốn, phát triển các chiến lược để xúc tác cho sử dụng và tùy biến thích nghi TNGDM để hỗ trợ cho giáo dục chất lượng cao, bao hàm toàn diện và học tập suốt đời cho tất cả mọi người, được nghiêu cứu thích hợp trong lĩnh vực này hỗ trợ.
- Truy cập hiệu quả, toàn diện và bình đẳng tới TNGDM chất lượng. Hỗ trợ áp dụng các chiến lược và chương trình, bao gồm qua các giải pháp công nghệ thích hợp để đảm bảo TNGDM trong bất kỳ phương tiện nào được chia sẻ ở các định dạng và các tiêu chuẩn mở để tối đa hóa truy cập công bằng, đồng sáng tạo, giám tuyển, và khả năng tìm thấy được, bao gồm cho những người từ các nhóm bị tổn thương và những người khuyết tật.
- Nuôi dưỡng sự sáng tạo các mô hình bền vững cho TNGDM. Hỗ trợ và khuyến khích sáng tạo các mô hình bền vững cho TNGDM ở các mức quốc gia, khu vực và cơ sở, và lên kế hoạch và kiểm thử thí điểm các dạng thức bền vững mới của giáo dục và học tập.
- Thúc đẩy và tạo thuận lợi cho hợp tác quốc tế về TNGDM. Hỗ trợ hợp tác quốc tế giữa các bên tham gia đóng góp để tối thiểu hóa đúp bản không cần thiết trong các đầu tư phát triển TNGDM và để phát trriển kho toàn cầu các tư liệu giáo dục đa dạng, phù hợp với địa phương, nhạy cảm với giới tính, truy cập được trong nhiều ngôn ngữ và định dạng.
IV. ĐÓNG GÓP ĐẦU VÀO HƯỚNG TỚI KHUYẾN CÁO KHOA HỌC MỞ CỦA UNESCO NĂM 2021
Dù đang ở giai đoạn tham vấn, đã bắt đầu có những tài liệu đề xuất đầu vào sớm cho sự phát triển và hình thành Khuyến cáo Khoa học Mở
của UNESCO. Một trong các tài liệu đó là từ nhóm gồm 24 nhà cấp vốn
nghiên cứu quốc gia, châu Âu và các Quỹ từ thiện chuyên cấp vốn nghiên
cứu trong Liên minh S (cOAlition S). Nhóm này còn nổi tiếng khi vào tháng 9/2018 đã đưa ra Kế hoạch S (Plan S) với mục tiêu để làm cho Truy cập Mở đầy đủ và tức thì (không có cấm vận) trở thành hiện thực: “Kế hoạch được Liên minh S, một nhóm các nhà cấp vốn nghiên cứu quốc tế, ủng hộ. Kế hoạch S
yêu cầu rằng, từ năm 2021, các xuất bản phẩm khoa học là kết quả từ
nghiên cứu được các trợ cấp nhà nước cấp vốn phải được xuất bản trên các
tạp chí hoặc các nền tảng tuân thủ Truy cập Mở”[14].
Theo nguyên tắc thông thường, ai cấp vốn sẽ dẫn dắt cuộc chơi, nhiều khả năng các đề xuất của Liên minh S sẽ được đánh giá cao và nhiều điểm trong đề xuất đó sẽ trở thành các đầu vào trong Khuyến cáo Khoa học Mở của UNESCO sẽ được phê chuẩn theo đúng lộ trình vào tháng 11/2021. Dưới đây tóm tắt các điểm đề xuất đầu vào của nó:
ĐẦU VÀO ĐỂ PHÁT TRIỂN KHUYẾN CÁO KHOA HỌC MỞ CỦA UNESCO (TỪ LIÊN MINH S)
1. Định nghĩa Khoa học Mở. Khoa học Mở (Open Science) là tập hợp các thực hành đảm bảo rằng nghiên cứu khoa học được cùng sáng tạo với và truy cập được tới khán thính phòng lớn nhất có thể các nhà nghiên cứu, doanh nghiệp, và công dân khắp trên thế giới, bằng việc sử dụng tối ưu các công nghệ số.
2. Các yếu tố của Khoa học Mở (mức độ phạm vi). Khoa học Mở bao gồm nhưng không bị giới hạn tới: Dữ liệu Mở, Truy cập Mở tới xuất bản phẩm học thuật, mã nguồn mở, các sổ ghi chép mở, rà soát lại ngang hàng mở, tài nguyên giáo dục mở - cũng như các thành phần nghiên cứu cần thiết để nhân bản và phân tích như các phương pháp, các giao thức, phần mềm, và mã.
Theo nguyên tắc thông thường, ai cấp vốn sẽ dẫn dắt cuộc chơi, nhiều khả năng các đề xuất của Liên minh S sẽ được đánh giá cao và nhiều điểm trong đề xuất đó sẽ trở thành các đầu vào trong Khuyến cáo Khoa học Mở của UNESCO sẽ được phê chuẩn theo đúng lộ trình vào tháng 11/2021. Dưới đây tóm tắt các điểm đề xuất đầu vào của nó:
ĐẦU VÀO ĐỂ PHÁT TRIỂN KHUYẾN CÁO KHOA HỌC MỞ CỦA UNESCO (TỪ LIÊN MINH S)
1. Định nghĩa Khoa học Mở. Khoa học Mở (Open Science) là tập hợp các thực hành đảm bảo rằng nghiên cứu khoa học được cùng sáng tạo với và truy cập được tới khán thính phòng lớn nhất có thể các nhà nghiên cứu, doanh nghiệp, và công dân khắp trên thế giới, bằng việc sử dụng tối ưu các công nghệ số.
2. Các yếu tố của Khoa học Mở (mức độ phạm vi). Khoa học Mở bao gồm nhưng không bị giới hạn tới: Dữ liệu Mở, Truy cập Mở tới xuất bản phẩm học thuật, mã nguồn mở, các sổ ghi chép mở, rà soát lại ngang hàng mở, tài nguyên giáo dục mở - cũng như các thành phần nghiên cứu cần thiết để nhân bản và phân tích như các phương pháp, các giao thức, phần mềm, và mã.
- Các nhà cấp vốn của Liên minh S coi Truy cập Mở tới các xuất bản phẩm học thuật là yếu tố chính của khung Khoa học Mở và là bước đầu cơ bản nhằm đạt được Khoa học Mở.
3. Các tác nhân của Khoa học Mở. Mỗi
người nên được trang bị để trở thành một tác nhân của Khoa học Mở mà
không có các rào cản về tài chính, kinh tế xã hội, hoặc kỹ thuật.
Các nhà nghiên cứu, các cơ sở của chính phủ, các trường đại học, các tổ chức cấp vốn nghiên cứu, tổ chức thực hiện nghiên cứu, các tổ chức từ thiện, các thư viện, các kho, các trung tâm dữ liệu, các nhà xuất bản học thuật, và các tổ chức quốc tế mang trong mình trách nhiệm đặc biệt và được định vị tốt để làm cho Khoa học Mở thành hiện thực.
Các nhà nghiên cứu, các cơ sở của chính phủ, các trường đại học, các tổ chức cấp vốn nghiên cứu, tổ chức thực hiện nghiên cứu, các tổ chức từ thiện, các thư viện, các kho, các trung tâm dữ liệu, các nhà xuất bản học thuật, và các tổ chức quốc tế mang trong mình trách nhiệm đặc biệt và được định vị tốt để làm cho Khoa học Mở thành hiện thực.
- Thừa nhận vai trò và trách nhiệm cơ bản của các tổ chức cấp vốn nghiên cứu trong việc cải thiện bức tranh khoa học, một nhóm (hiện có 24) nhà cấp vốn từ thiện và nghiên cứu quốc gia và quốc tế đã tập hợp lại cùng nhau và đã tạo ra Liên minh S để triển khai các biện pháp cụ thể cho Truy cập Mở đầy đủ và tức thì tới các xuất bản phẩm học thuật, vì thế đóng góp để thúc đẩy Khoa học Mở.
4. Các nguyên tắc định hướng để triển khai Khoa học Mở
Các nguyên tắc chung. Các nguyên tắc định hướng cho Khoa học Mở phải gồm sự tôn trọng và hỗ trợ cho sự đa dạng, cộng tác, trách nhiệm giải trình, minh bạch, trách nhiệm xã hội và cam kết tham gia, sự công bằng, và tác động.
Các nguyên tắc chính sách để triển khai nên bao gồm (OECD 2015): Các quy định bắt buộc (các yêu cầu trợ cấp, các chính sách của cơ sở, các luật quốc gia) là cần thiết để thúc đẩy hơn nữa Khoa học Mở; Các ưu đãi cho các nhà nghiên cứu để chia sẻ các kết quả đầu ra và cộng tác thay vì cạnh tranh lẫn nhau (hỗ trợ tài chính, thăng tiến sự nghiệp, trích dẫn); Việc xúc tác cho các cơ chế và hỗ trợ bổ sung cho hạ tầng Truy cập Mở đặc biệt ở các quốc gia thu nhập thấp và trung bình - LMIC (Low and Middle Income Countries) (hạ tầng dữ liệu, hướng dẫn, phát triển kỹ năng).
5. Các cơ hội của Khoa học Mở. Khoa học Mở nhằm đảm bảo rằng nhiều người hơn có truy cập tới nghiên cứu, cho phép họ soi xét, kiểm thử và xây dựng dựa vào nó, vì thế tăng tốc khoa học vì lợi ích của loài người. Nó thúc đẩy liên ngành và sự cộng tác. Nó tạo ra môi trường nghiên cứu bình đẳng hơn nơi truy cập tới thông tin không dựa vào các nguồn tài chính của các cá nhân hoặc các cơ sở của họ. Việc mở rộng truy cập tới nghiên cứu vượt ra khỏi cộng đồng nghiên cứu có thể có tác động tích cực lên nhận thức về khoa học trong xã hội và giúp đấu tranh chống lại sự từ chối. Khoa học Mở cũng sẽ cho phép các doanh nghiệp có sự truy cập nhanh hơn tới các kết quả nghiên cứu để xây dựng và triển khai các ứng dụng thương mại. Vì tính mở làm gia tăng sự minh bạch, các thực hành mở có thể làm giảm các vấn đề gây khó cho nghiên cứu như gian lận, lãng phí và phân biệt đối xử.
Ngoài việc giải quyết vấn đề truy cập, Truy cập Mở tới các xuất bản phẩm học thuật cung cấp cơ hội cho những người khác xây dựng dựa vào nội dung này và khám phá tri thức mới. Quả thực, khi lượng thông tin khoa học tiếp tục gia tăng với tốc độ nhanh, sử dụng khai thác văn bản và dữ liệu và các thuật toán của trí tuệ nhân tạo (AI) sẽ trở nên quan trọng hơn bao giờ hết cho doanh nghiệp nghiên cứu. Các công cụ đó xúc tác cho các nhà nghiên cứu (và những người khác) khám phá các mối liên quan và các thấu hiểu mới và không bị hoài nghi - khuyến khích khám phá và mở ra các con đường mới cho nghiên cứu và đổi mới sáng tạo. Các lợi ích đó, dù vậy, chỉ có thể hiện thực hóa được nếu nội dung vừa truy cập được, và vừa được cấp phép theo các cách thức cho phép sử dụng lại nó.
6. Các thách thức đối với Khoa học Mở và cách để vượt qua chúng. Trong các thách thức đối với Khoa học Mở, chúng tôi muốn nhấn mạnh các điều sau:
Các bức tường thanh toán và kiểm soát thương mại: vào năm 2017, 75% các bài báo nghiên cứu vẫn còn được xuất bản đằng sau bức tường thanh toán.
Kiểm soát thương mại quyền và truy cập, và sự khóa trói vào các nhà nghiên cứu hạ tầng và các kho của cơ sở đe dọa khoa học bởi việc tăng cường xa hơn việc ai đang quản lý các kết quả đầu ra nghiên cứu bằng việc đặt chúng dưới sự kiểm soát độc quyền. Các tiếp cận mở tới hạ tầng Khoa học Mở nên được khuyến khích. Các sáng kiến Khoa học Mở phi thương mại đưa ra cách thức tiến tiến và cần phải được hỗ trợ nhiều hơn.
Tiêu chuẩn hóa và tính tương hợp
7. Các ưu đãi cho Khoa học Mở. Các ưu đãi cho Khoa học Mở bao gồm hỗ trợ tài chính cho xuất bản Truy cập Mở, các nền tảng và các sáng kiến Truy cập Mở (như được đề xuất trong Kế hoạch S), và các hạ tầng dữ liệu mở tương hợp được.
Để ưu đãi các nhà nghiên cứu thực hành Khoa học Mở, nên có nhiều phần thưởng hơn trong đánh giá và thăng tiến sự nghiệp, trao sự ghi công và các thực hành trích dẫn. Một nỗ lực đặc biệt là cần phải thuyết phục các ban biên tập tạp chí và những người rà soát lại về các ưu thế của Rà soát lại Ngang hàng Mở.
8. Các nhu cầu hạ tầng và năng lực. Các sáng kiến như Diễn đàn Chiến lược của châu Âu về các Hạ tầng Nghiên cứu - ESFRI (European Strategy Forum for Research Infrastructures); và Đám mây Khoa học Mở châu Âu - EOSC (European Open Science Cloud) nên được mở rộng và được phối hợp toàn cầu với các sáng kiến quốc gia và quốc tế khác dạng này, như Đầu tư vào Mở. Các nhu cầu năng lực của các quốc gia thu nhập thấp và trung bình (LMIC) nên được chú ý đặc biệt.
9. Các nhu cầu cộng tác và kết nối mạng. Cộng tác nhiều hơn ở tất cả các mức nghiên cứu là cần thiết và cần phải được điều phối quốc tế.
10. Cân nhắc tài chính. Trong khi Khoa học Mở mang theo các chi phí, là có khả năng những lợi ích sẽ vượt trội so với đầu tư. Theo báo cáo của PwC EU Services từ năm 2018, chi phí thường niên của việc không có các dữ liệu nghiên cứu theo FAIR gây phí tổn cho nền kinh tế châu Âu ít nhất 10.2 tỷ € mỗi năm.
11. Các khuyến cáo chính sách. Một số khuyến cáo chính sách tốt đã được hình thành trong quá khứ nên được Khuyến cáo Khoa học Mở của UNESCO cân nhắc, như: Khuyến cáo của Ủy ban châu Âu về truy cập tới và bảo tồn thông tin khoa học (được làm lại năm 2018), Chỉ thị Thông tin Khu vực Nhà nước (PSI) được làm lại, Chỉ thị Bản quyền của EU, nó áp dụng cho dữ liệu nghiên cứu được nhà nước cấp vốn; chính sách truy cập mở của Horizon 2020. Ở nước Mỹ, Nhóm các Nhà cấp vốn Nghiên cứu Mở và SPARC đang đóng vai trò dẫn dắt.
12. Các thực hành tốt nhất và các bài học học được. Sự tiến bộ hướng tới Truy cập Mở, Dữ liệu Mở và vì thế Khoa học Mở là quá chậm, và kết quả là đổi mới sáng tạo bị thiệt hại. Thiếu truy cập tới tư liệu khoa học bị khóa đằng sau bức tường thanh toán mang theo chi phí cơ hội nặng nề cho xã hội, đẩy lùi phát triển thuốc cứu người, và cản trở đổi mới sáng tạo của các doanh nghiệp vừa và nhỏ.
Các phương pháp mở và đặc biệt Rà soát lại Ngang hàng Mở tụt lại phía sau trong việc giành được sự chấp nhận nhưng đang chứng minh có tiềm năng cải thiện hệ sinh thái nghiên cứu. Chúng đòi hỏi sự thay đổi trong văn hóa nghiên cứu nhân danh các ban biên tập và những người rà soát lại, họ nên được khuyến khích để ôm lấy các thực hành như vậy trên tinh thần của quản trị nghiên cứu một cách tốt lành.
Có thỏa thuận rộng lớn mà Khoa học Mở yêu cầu một tiếp cận ở tất cả các mức sản xuất và đánh giá khoa học để thành công. Một khán thính phòng rộng lớn, từ các nhà nghiên cứu và những người làm chính sách cho tới các công dân, cần phải được giáo dục về các ưu thế của Khoa học Mở. Vai trò của các tác nhân thương mại trong bức tranh xuất bản cần phải thực sự hỗ trợ và dẫn dắt cộng đồng, vì chúng có xu hướng đặt ra các rào cản đối với truy cập tới các xuất bản phẩm, dữ liệu, và các kho. Việc phối hợp và giám sát các sáng kiến Khoa học Mở toàn cầu là cơ bản.
Các nguyên tắc chung. Các nguyên tắc định hướng cho Khoa học Mở phải gồm sự tôn trọng và hỗ trợ cho sự đa dạng, cộng tác, trách nhiệm giải trình, minh bạch, trách nhiệm xã hội và cam kết tham gia, sự công bằng, và tác động.
Các nguyên tắc chính sách để triển khai nên bao gồm (OECD 2015): Các quy định bắt buộc (các yêu cầu trợ cấp, các chính sách của cơ sở, các luật quốc gia) là cần thiết để thúc đẩy hơn nữa Khoa học Mở; Các ưu đãi cho các nhà nghiên cứu để chia sẻ các kết quả đầu ra và cộng tác thay vì cạnh tranh lẫn nhau (hỗ trợ tài chính, thăng tiến sự nghiệp, trích dẫn); Việc xúc tác cho các cơ chế và hỗ trợ bổ sung cho hạ tầng Truy cập Mở đặc biệt ở các quốc gia thu nhập thấp và trung bình - LMIC (Low and Middle Income Countries) (hạ tầng dữ liệu, hướng dẫn, phát triển kỹ năng).
5. Các cơ hội của Khoa học Mở. Khoa học Mở nhằm đảm bảo rằng nhiều người hơn có truy cập tới nghiên cứu, cho phép họ soi xét, kiểm thử và xây dựng dựa vào nó, vì thế tăng tốc khoa học vì lợi ích của loài người. Nó thúc đẩy liên ngành và sự cộng tác. Nó tạo ra môi trường nghiên cứu bình đẳng hơn nơi truy cập tới thông tin không dựa vào các nguồn tài chính của các cá nhân hoặc các cơ sở của họ. Việc mở rộng truy cập tới nghiên cứu vượt ra khỏi cộng đồng nghiên cứu có thể có tác động tích cực lên nhận thức về khoa học trong xã hội và giúp đấu tranh chống lại sự từ chối. Khoa học Mở cũng sẽ cho phép các doanh nghiệp có sự truy cập nhanh hơn tới các kết quả nghiên cứu để xây dựng và triển khai các ứng dụng thương mại. Vì tính mở làm gia tăng sự minh bạch, các thực hành mở có thể làm giảm các vấn đề gây khó cho nghiên cứu như gian lận, lãng phí và phân biệt đối xử.
Ngoài việc giải quyết vấn đề truy cập, Truy cập Mở tới các xuất bản phẩm học thuật cung cấp cơ hội cho những người khác xây dựng dựa vào nội dung này và khám phá tri thức mới. Quả thực, khi lượng thông tin khoa học tiếp tục gia tăng với tốc độ nhanh, sử dụng khai thác văn bản và dữ liệu và các thuật toán của trí tuệ nhân tạo (AI) sẽ trở nên quan trọng hơn bao giờ hết cho doanh nghiệp nghiên cứu. Các công cụ đó xúc tác cho các nhà nghiên cứu (và những người khác) khám phá các mối liên quan và các thấu hiểu mới và không bị hoài nghi - khuyến khích khám phá và mở ra các con đường mới cho nghiên cứu và đổi mới sáng tạo. Các lợi ích đó, dù vậy, chỉ có thể hiện thực hóa được nếu nội dung vừa truy cập được, và vừa được cấp phép theo các cách thức cho phép sử dụng lại nó.
6. Các thách thức đối với Khoa học Mở và cách để vượt qua chúng. Trong các thách thức đối với Khoa học Mở, chúng tôi muốn nhấn mạnh các điều sau:
Các bức tường thanh toán và kiểm soát thương mại: vào năm 2017, 75% các bài báo nghiên cứu vẫn còn được xuất bản đằng sau bức tường thanh toán.
Kiểm soát thương mại quyền và truy cập, và sự khóa trói vào các nhà nghiên cứu hạ tầng và các kho của cơ sở đe dọa khoa học bởi việc tăng cường xa hơn việc ai đang quản lý các kết quả đầu ra nghiên cứu bằng việc đặt chúng dưới sự kiểm soát độc quyền. Các tiếp cận mở tới hạ tầng Khoa học Mở nên được khuyến khích. Các sáng kiến Khoa học Mở phi thương mại đưa ra cách thức tiến tiến và cần phải được hỗ trợ nhiều hơn.
Tiêu chuẩn hóa và tính tương hợp
7. Các ưu đãi cho Khoa học Mở. Các ưu đãi cho Khoa học Mở bao gồm hỗ trợ tài chính cho xuất bản Truy cập Mở, các nền tảng và các sáng kiến Truy cập Mở (như được đề xuất trong Kế hoạch S), và các hạ tầng dữ liệu mở tương hợp được.
Để ưu đãi các nhà nghiên cứu thực hành Khoa học Mở, nên có nhiều phần thưởng hơn trong đánh giá và thăng tiến sự nghiệp, trao sự ghi công và các thực hành trích dẫn. Một nỗ lực đặc biệt là cần phải thuyết phục các ban biên tập tạp chí và những người rà soát lại về các ưu thế của Rà soát lại Ngang hàng Mở.
8. Các nhu cầu hạ tầng và năng lực. Các sáng kiến như Diễn đàn Chiến lược của châu Âu về các Hạ tầng Nghiên cứu - ESFRI (European Strategy Forum for Research Infrastructures); và Đám mây Khoa học Mở châu Âu - EOSC (European Open Science Cloud) nên được mở rộng và được phối hợp toàn cầu với các sáng kiến quốc gia và quốc tế khác dạng này, như Đầu tư vào Mở. Các nhu cầu năng lực của các quốc gia thu nhập thấp và trung bình (LMIC) nên được chú ý đặc biệt.
9. Các nhu cầu cộng tác và kết nối mạng. Cộng tác nhiều hơn ở tất cả các mức nghiên cứu là cần thiết và cần phải được điều phối quốc tế.
10. Cân nhắc tài chính. Trong khi Khoa học Mở mang theo các chi phí, là có khả năng những lợi ích sẽ vượt trội so với đầu tư. Theo báo cáo của PwC EU Services từ năm 2018, chi phí thường niên của việc không có các dữ liệu nghiên cứu theo FAIR gây phí tổn cho nền kinh tế châu Âu ít nhất 10.2 tỷ € mỗi năm.
11. Các khuyến cáo chính sách. Một số khuyến cáo chính sách tốt đã được hình thành trong quá khứ nên được Khuyến cáo Khoa học Mở của UNESCO cân nhắc, như: Khuyến cáo của Ủy ban châu Âu về truy cập tới và bảo tồn thông tin khoa học (được làm lại năm 2018), Chỉ thị Thông tin Khu vực Nhà nước (PSI) được làm lại, Chỉ thị Bản quyền của EU, nó áp dụng cho dữ liệu nghiên cứu được nhà nước cấp vốn; chính sách truy cập mở của Horizon 2020. Ở nước Mỹ, Nhóm các Nhà cấp vốn Nghiên cứu Mở và SPARC đang đóng vai trò dẫn dắt.
12. Các thực hành tốt nhất và các bài học học được. Sự tiến bộ hướng tới Truy cập Mở, Dữ liệu Mở và vì thế Khoa học Mở là quá chậm, và kết quả là đổi mới sáng tạo bị thiệt hại. Thiếu truy cập tới tư liệu khoa học bị khóa đằng sau bức tường thanh toán mang theo chi phí cơ hội nặng nề cho xã hội, đẩy lùi phát triển thuốc cứu người, và cản trở đổi mới sáng tạo của các doanh nghiệp vừa và nhỏ.
Các phương pháp mở và đặc biệt Rà soát lại Ngang hàng Mở tụt lại phía sau trong việc giành được sự chấp nhận nhưng đang chứng minh có tiềm năng cải thiện hệ sinh thái nghiên cứu. Chúng đòi hỏi sự thay đổi trong văn hóa nghiên cứu nhân danh các ban biên tập và những người rà soát lại, họ nên được khuyến khích để ôm lấy các thực hành như vậy trên tinh thần của quản trị nghiên cứu một cách tốt lành.
Có thỏa thuận rộng lớn mà Khoa học Mở yêu cầu một tiếp cận ở tất cả các mức sản xuất và đánh giá khoa học để thành công. Một khán thính phòng rộng lớn, từ các nhà nghiên cứu và những người làm chính sách cho tới các công dân, cần phải được giáo dục về các ưu thế của Khoa học Mở. Vai trò của các tác nhân thương mại trong bức tranh xuất bản cần phải thực sự hỗ trợ và dẫn dắt cộng đồng, vì chúng có xu hướng đặt ra các rào cản đối với truy cập tới các xuất bản phẩm, dữ liệu, và các kho. Việc phối hợp và giám sát các sáng kiến Khoa học Mở toàn cầu là cơ bản.
V. TÓM TẮT HIỆN TRẠNG PHÁT TRIỂN KHUYẾN CÁO KHOA HỌC MỞ CỦA UNESCO VÀ GỢI Ý CHO VIỆT NAM
A. Tóm tắt hiện trạng phát triển Khuyến cáo Khoa học Mở của UNESCO
Như được nêu trong định nghĩa Khoa học Mở của UNESCO ở phần trên thì Khuyến cáo Khoa học Mở của UNESCO sẽ dựa vào 3 trụ cột chính, đó là: (1) Truy cập Mở tới thông tin, dữ liệu và các kết quả đầu ra nghiên cứu khoa học; (2) Dữ liệu Mở phục vụ cho việc khai thác tin cậy hơn các dữ liệu nghiên cứu khoa học; và (3) Mở cho Xã hội, ngụ ý khoa học có sự tham gia tích cực của tất cả các bên tham gia đóng góp, bao gồm cả các nhà nghiên cứu, doanh nghiệp, và công dân khắp trên thế giới, bằng việc sử dụng tối ưu các công nghệ số.
Các thành phần của Khoa học Mở là rất đa dạng, bao gồm: (1) Truy cập Mở; (2) Hạ tầng Mở; (3) Tài nguyên Giáo dục Mở; (4) Dữ liệu Mở; (5) Phòng thí nghiệm Mở; (6) Cấp vốn Đám đông; (7) Ghi chép Mở; (8) Đổi mới sáng tạo Mở; (9) Khoa học Công dân; (10) Đánh giá Mở; (11) Phần cứng Mở; (12) Nguồn Mở - Phần mềm Nguồn Mở.
Một lộ trình chi tiết đã được thiết kế với 8 giai đoạn khác nhau, mỗi giai đoạn đều gắn với những cái đích cụ thể, trước khi Khuyến cáo Khoa học Mở của UNESCO sẽ được các quốc gia thành viên UNESCO phê chuẩn vào tháng 11/2021. Thời điểm bài báo này được viết nằm ở giai đoạn 3, từ tháng 4/2020 tới tháng 9/2020 với mục đích tham vấn theo khu vực và chủ đề với các bên tham gia đóng góp cho các nội dung của Khuyến cáo, trong đó đáng lưu ý là lịch tham vấn trên trực tuyến cho khu vực châu Á - Thái bình dương là vào ngày 15/09/2020.
Nội dung tham vấn sẽ xoay quanh các bình luận về: (1) Khuyến cáo về Khoa học và các Nhà nghiên cứu Khoa học năm 2017 của UNESCO; (2) Chiến lược Truy cập Mở tới Thông tin và Nghiên cứu Khoa học của UNESCO; và (3) Khuyến cáo Tài nguyên Giáo dục Mở của UNESCO vừa được 193 quốc gia phê chuẩn ngày 25/11/2019 nhân Hội nghị Toàn thể lần thứ 40 của UNESCO.
Các kết quả tham vấn sau đó sẽ được tiếp tục tiến hành và dựa vào đó Khuyến cáo Khoa học Mở của UNESCO sẽ được phác thảo và sửa đổi cho tới khi đưa ra được bản thảo cuối cùng của nó để được phê chuẩn vào tháng 11/2021.
B. Gợi ý cho Việt Nam
Ngoại trừ khái niệm Phần mềm Nguồn Mở ra, các khái niệm MỞ trong bài viết này, như các khái niệm nằm trong thành phần của Khoa học Mở, là rất hiếm thấy xuất hiện trong các văn bản quy phạm pháp luật có liên quan tới khoa học công nghệ, giáo dục đào tạo, thông tin truyền thông ở Việt Nam.
Trong Khuyến cáo về Khoa học và các Nhà nghiên cứu Khoa học năm 2017 của UNESCO đã xuất hiện các khái niệm MỞ cơ bản cho Khoa học Mở, nhưng cho tới nay chưa thấy xuất hiện trong các văn bản quy phạm pháp luật có liên quan tới khoa học công nghệ ở Việt Nam. Hy vọng Việt Nam sẽ không bỏ lỡ Khoa học Mở một lần nữa.
Việc không có các chính sách về Truy cập Mở, Dữ liệu Mở, Tài nguyên Giáo dục Mở, các thành phần cơ bản quan trọng của Khoa học Mở, sẽ gây nhiều khó khăn cho việc xây dựng chính sách Khoa học Mở của Việt Nam.
Vì Truy cập Mở tới các xuất bản phẩm học thuật và dữ liệu nghiên cứu là yếu tố chính của khung Khoa học Mở và là bước đầu cơ bản nhằm đạt được Khoa học Mở, Việt Nam nên tập trung trước hết vào việc xây dựng chính sách truy cập mở theo các hướng dẫn cho các nhà cấp vốn nghiên cứu trong và ngoài chính phủ cũng như cho những người làm chính sách truy cập mở ở các cơ sở nghiên cứu. Để xây dựng được chính sách Truy cập Mở, điều quan trọng nhất là hài hòa hóa lợi ích của các bên tham gia đóng góp, tất cả vì lợi ích của các nhà nghiên cứu khoa học và các độc giả của các xuất bản phẩm là kết quả của nghiên cứu khoa học, đặc biệt khi nghiên cứu đó được nhà nước cấp vốn. Kế hoạch S của Liên minh S được nêu trong bài viết này là chính sách Truy cập Mở đầy đủ và tức thì (không có thời hạn cấm vận), nơi các tác giả các bài báo nghiên cứu không phải trả tiền cho các khoản phí xử lý bài báo (APC) và các độc giả, bao gồm các thư viện của các cơ sở nghiên cứu, không phải trả tiền thuê bao tạp chí để được đọc chúng. Trách nhiệm trả các khoản tiền đó thuộc về các nhà cấp vốn, như các nhà cấp vốn nghiên cứu trong Liên minh S, ví dụ thế. Chính sách xuất bản học thuật của Việt Nam có lẽ sẽ rất khác nếu đi theo Truy cập Mở.
Dữ liệu Mở và Tài nguyên Giáo dục Mở, từ góc độ của việc cấp phép mở, có thể được coi như là các trường hợp đặc biệt của các tài nguyên Truy cập Mở, nhưng với các mức độ tự do khác nhau, trong đó Dữ liệu Mở có các giấy phép có các mức độ tự do cao hơn của Tài nguyên Giáo dục Mở. Chính sách cấp phép mở cần phải được xây dựng, càng sớm càng tốt, vì nếu không được cấp phép mở, các tài nguyên không là Truy cập Mở, không là Dữ liệu Mở, cũng không là Tài nguyên Giáo dục Mở được, và hệ quả là, không có Khoa học Mở được.
Với Việt Nam, đi với Khoa học Mở, đồng nghĩa đi với Truy cập Mở, Dữ liệu Mở, Tài nguyên Giáo dục Mở, chắc chắn sẽ có nhiều lợi ích về lâu dài trong phát triển quốc gia, nó giúp cho Việt Nam có khả năng hòa nhập cũng như bắt kịp với sự phát triển khoa học công nghệ của thế giới, phát triển cùng và không tách rời khỏi các cộng đồng MỞ của thế giới với phương châm theo 3 bước: giành được tri thức để từ đó có thể đào sâu tri thức và cuối cùng là có thể tạo ra tri thức mới.
Việc chuyển đổi từ mô hình truyền thống sang các mô hình MỞ là không dễ dàng. Đi với MỞ, có nghĩa là các mô hình truyền thống sẽ phải chuyển đổi sang các mô hình MỞ, bao gồm mô hình phát triển, mô hình cấp phép, mô hình kinh doanh, mô hình xây dựng và quản lý cộng đồng, .v.v. Cùng với các mô hình đó, là các xung đột trong các văn bản quy phạm pháp luật hiện hành với các mô hình truyền thống cũng sẽ phải sửa đổi, thậm chí thay thế, cho phù hợp.
Một vài gợi ý khác cho Việt Nam về MỞ liên quan tới Khoa học Mở, đã được nêu trong vài tài liệu khác, có thể được bổ sung thêm cho phần gợi ý này[15].
VI. TÀI LIỆU VÀ THÔNG TIN THAM KHẢO
[1] UNESCO, 28/11/2019: “UNESCO’s 40th General Conference confirms the Organization’s historic turnaround and its repositioning on contemporary issues”: https://en.unesco.org/generalconference/40/results
[2] Ủy ban Châu Âu, 2016: Đổi mới sáng tạo Mở, Khoa học Mở, Mở ra với Thế giới - tầm nhìn cho châu Âu: http://www.openaccess.gr/sites/openaccess.gr/files/Openinnovation.pdf. Bản dịch sang tiếng Việt của Lê Trung Nghĩa có tại địa chỉ: https://www.dropbox.com/s/gi98xejxxmc6wy1/Openinnovation_Vi-15032019.pdf?dl=0
[3] OECD: Khoa học Mở: https://www.oecd.org/science/inno/open-science.htm
[4] cOAlition S, 30/05/2020: “Input for the development of the UNESCO Recommendation on Open Science”: https://www.coalition-s.org/wp-content/uploads/2020/06/cOAlition_S_input_for_UNESCO_OS_recommendation.pdf. Bản dịch sang tiếng Việt tài liệu này của Lê Trung Nghĩa có tại địa chỉ: https://www.dropbox.com/s/txjha2yhc4jhl9g/cOAlition_S_input_for_UNESCO_OS_recommendation_Vi-17062020.pdf?dl=0
[5] UNESCO: Open Science: https://en.unesco.org/science-sustainable-future/open-science
[6] UNESCO, 25/11/2019: Recommendation on Open Educational Resources (OER): http://portal.unesco.org/en/ev.php-URL_ID=49556&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html. Tài liệu gốc dạng PDF: https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000373755/PDF/373755eng.pdf.multi.page=3.
[7] UNESCO: Open Science - UNESCO Recommendation on Open Science: https://en.unesco.org/science-sustainable-future/open-science/recommendation
[8] UNESCO, 13/11/2017: Recommendation on Science and Scientific Researchers: https://en.unesco.org/themes/ethics-science-and-technology/recommendation_science
[9] UNESCO: Open Science - Global Consultation on Open Science: https://en.unesco.org/science-sustainable-future/open-science/consultation
[10] UNESCO: Open Science - Regional Consultations (on Open Science): https://en.unesco.org/science-sustainable-future/open-science/regional-consultations
[11] UNESCO, 13/11/2017: Recommendation on Science and Scientific Researchers: https://en.unesco.org/themes/ethics-science-and-technology/recommendation_science. Bản dịch của Lê Trung Nghĩa, 14/08/2020: https://www.dropbox.com/s/wfj3y5hg6tcsg7k/263618eng_Vi-14082020.pdf?dl=0
[12] Alma Swan, 2012: Policy Guidelines for the development and promotion of Open Access, UNESCO xuất bản 2012: https://en.unesco.org/open-access/sites/open-access/files/215863e.pdf
[13] UNESCO, 25/11/2019: Recommendation on Open Educational Resources (OER): http://portal.unesco.org/en/ev.php-URL_ID=49556&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html. Bản dịch sang tiếng Việt của Lê Trung Nghĩa có tại: https://www.dropbox.com/s/o6lml26uw88ear2/DCPMS_U1911920_Vi-04122019.pdf?dl=0
[14] cOAlition S: Plan S - Making full and immediate Open Access a reality: https://www.coalition-s.org/
[15] Lê Trung Nghĩa, 04/08/2020: Ý kiến đóng góp cho UBKHCNMT Quốc hội trong thẩm tra một số nội dung cụ thể về lĩnh vực CNTT-TT trong các nghị quyết của Quốc hội: https://www.dropbox.com/s/fgyzot00yyfvska/GopY_UBKHCNMT_04082020.pdf?dl=0
Như được nêu trong định nghĩa Khoa học Mở của UNESCO ở phần trên thì Khuyến cáo Khoa học Mở của UNESCO sẽ dựa vào 3 trụ cột chính, đó là: (1) Truy cập Mở tới thông tin, dữ liệu và các kết quả đầu ra nghiên cứu khoa học; (2) Dữ liệu Mở phục vụ cho việc khai thác tin cậy hơn các dữ liệu nghiên cứu khoa học; và (3) Mở cho Xã hội, ngụ ý khoa học có sự tham gia tích cực của tất cả các bên tham gia đóng góp, bao gồm cả các nhà nghiên cứu, doanh nghiệp, và công dân khắp trên thế giới, bằng việc sử dụng tối ưu các công nghệ số.
Các thành phần của Khoa học Mở là rất đa dạng, bao gồm: (1) Truy cập Mở; (2) Hạ tầng Mở; (3) Tài nguyên Giáo dục Mở; (4) Dữ liệu Mở; (5) Phòng thí nghiệm Mở; (6) Cấp vốn Đám đông; (7) Ghi chép Mở; (8) Đổi mới sáng tạo Mở; (9) Khoa học Công dân; (10) Đánh giá Mở; (11) Phần cứng Mở; (12) Nguồn Mở - Phần mềm Nguồn Mở.
Một lộ trình chi tiết đã được thiết kế với 8 giai đoạn khác nhau, mỗi giai đoạn đều gắn với những cái đích cụ thể, trước khi Khuyến cáo Khoa học Mở của UNESCO sẽ được các quốc gia thành viên UNESCO phê chuẩn vào tháng 11/2021. Thời điểm bài báo này được viết nằm ở giai đoạn 3, từ tháng 4/2020 tới tháng 9/2020 với mục đích tham vấn theo khu vực và chủ đề với các bên tham gia đóng góp cho các nội dung của Khuyến cáo, trong đó đáng lưu ý là lịch tham vấn trên trực tuyến cho khu vực châu Á - Thái bình dương là vào ngày 15/09/2020.
Nội dung tham vấn sẽ xoay quanh các bình luận về: (1) Khuyến cáo về Khoa học và các Nhà nghiên cứu Khoa học năm 2017 của UNESCO; (2) Chiến lược Truy cập Mở tới Thông tin và Nghiên cứu Khoa học của UNESCO; và (3) Khuyến cáo Tài nguyên Giáo dục Mở của UNESCO vừa được 193 quốc gia phê chuẩn ngày 25/11/2019 nhân Hội nghị Toàn thể lần thứ 40 của UNESCO.
Các kết quả tham vấn sau đó sẽ được tiếp tục tiến hành và dựa vào đó Khuyến cáo Khoa học Mở của UNESCO sẽ được phác thảo và sửa đổi cho tới khi đưa ra được bản thảo cuối cùng của nó để được phê chuẩn vào tháng 11/2021.
B. Gợi ý cho Việt Nam
Ngoại trừ khái niệm Phần mềm Nguồn Mở ra, các khái niệm MỞ trong bài viết này, như các khái niệm nằm trong thành phần của Khoa học Mở, là rất hiếm thấy xuất hiện trong các văn bản quy phạm pháp luật có liên quan tới khoa học công nghệ, giáo dục đào tạo, thông tin truyền thông ở Việt Nam.
Trong Khuyến cáo về Khoa học và các Nhà nghiên cứu Khoa học năm 2017 của UNESCO đã xuất hiện các khái niệm MỞ cơ bản cho Khoa học Mở, nhưng cho tới nay chưa thấy xuất hiện trong các văn bản quy phạm pháp luật có liên quan tới khoa học công nghệ ở Việt Nam. Hy vọng Việt Nam sẽ không bỏ lỡ Khoa học Mở một lần nữa.
Việc không có các chính sách về Truy cập Mở, Dữ liệu Mở, Tài nguyên Giáo dục Mở, các thành phần cơ bản quan trọng của Khoa học Mở, sẽ gây nhiều khó khăn cho việc xây dựng chính sách Khoa học Mở của Việt Nam.
Vì Truy cập Mở tới các xuất bản phẩm học thuật và dữ liệu nghiên cứu là yếu tố chính của khung Khoa học Mở và là bước đầu cơ bản nhằm đạt được Khoa học Mở, Việt Nam nên tập trung trước hết vào việc xây dựng chính sách truy cập mở theo các hướng dẫn cho các nhà cấp vốn nghiên cứu trong và ngoài chính phủ cũng như cho những người làm chính sách truy cập mở ở các cơ sở nghiên cứu. Để xây dựng được chính sách Truy cập Mở, điều quan trọng nhất là hài hòa hóa lợi ích của các bên tham gia đóng góp, tất cả vì lợi ích của các nhà nghiên cứu khoa học và các độc giả của các xuất bản phẩm là kết quả của nghiên cứu khoa học, đặc biệt khi nghiên cứu đó được nhà nước cấp vốn. Kế hoạch S của Liên minh S được nêu trong bài viết này là chính sách Truy cập Mở đầy đủ và tức thì (không có thời hạn cấm vận), nơi các tác giả các bài báo nghiên cứu không phải trả tiền cho các khoản phí xử lý bài báo (APC) và các độc giả, bao gồm các thư viện của các cơ sở nghiên cứu, không phải trả tiền thuê bao tạp chí để được đọc chúng. Trách nhiệm trả các khoản tiền đó thuộc về các nhà cấp vốn, như các nhà cấp vốn nghiên cứu trong Liên minh S, ví dụ thế. Chính sách xuất bản học thuật của Việt Nam có lẽ sẽ rất khác nếu đi theo Truy cập Mở.
Dữ liệu Mở và Tài nguyên Giáo dục Mở, từ góc độ của việc cấp phép mở, có thể được coi như là các trường hợp đặc biệt của các tài nguyên Truy cập Mở, nhưng với các mức độ tự do khác nhau, trong đó Dữ liệu Mở có các giấy phép có các mức độ tự do cao hơn của Tài nguyên Giáo dục Mở. Chính sách cấp phép mở cần phải được xây dựng, càng sớm càng tốt, vì nếu không được cấp phép mở, các tài nguyên không là Truy cập Mở, không là Dữ liệu Mở, cũng không là Tài nguyên Giáo dục Mở được, và hệ quả là, không có Khoa học Mở được.
Với Việt Nam, đi với Khoa học Mở, đồng nghĩa đi với Truy cập Mở, Dữ liệu Mở, Tài nguyên Giáo dục Mở, chắc chắn sẽ có nhiều lợi ích về lâu dài trong phát triển quốc gia, nó giúp cho Việt Nam có khả năng hòa nhập cũng như bắt kịp với sự phát triển khoa học công nghệ của thế giới, phát triển cùng và không tách rời khỏi các cộng đồng MỞ của thế giới với phương châm theo 3 bước: giành được tri thức để từ đó có thể đào sâu tri thức và cuối cùng là có thể tạo ra tri thức mới.
Việc chuyển đổi từ mô hình truyền thống sang các mô hình MỞ là không dễ dàng. Đi với MỞ, có nghĩa là các mô hình truyền thống sẽ phải chuyển đổi sang các mô hình MỞ, bao gồm mô hình phát triển, mô hình cấp phép, mô hình kinh doanh, mô hình xây dựng và quản lý cộng đồng, .v.v. Cùng với các mô hình đó, là các xung đột trong các văn bản quy phạm pháp luật hiện hành với các mô hình truyền thống cũng sẽ phải sửa đổi, thậm chí thay thế, cho phù hợp.
Một vài gợi ý khác cho Việt Nam về MỞ liên quan tới Khoa học Mở, đã được nêu trong vài tài liệu khác, có thể được bổ sung thêm cho phần gợi ý này[15].
VI. TÀI LIỆU VÀ THÔNG TIN THAM KHẢO
[1] UNESCO, 28/11/2019: “UNESCO’s 40th General Conference confirms the Organization’s historic turnaround and its repositioning on contemporary issues”: https://en.unesco.org/generalconference/40/results
[2] Ủy ban Châu Âu, 2016: Đổi mới sáng tạo Mở, Khoa học Mở, Mở ra với Thế giới - tầm nhìn cho châu Âu: http://www.openaccess.gr/sites/openaccess.gr/files/Openinnovation.pdf. Bản dịch sang tiếng Việt của Lê Trung Nghĩa có tại địa chỉ: https://www.dropbox.com/s/gi98xejxxmc6wy1/Openinnovation_Vi-15032019.pdf?dl=0
[3] OECD: Khoa học Mở: https://www.oecd.org/science/inno/open-science.htm
[4] cOAlition S, 30/05/2020: “Input for the development of the UNESCO Recommendation on Open Science”: https://www.coalition-s.org/wp-content/uploads/2020/06/cOAlition_S_input_for_UNESCO_OS_recommendation.pdf. Bản dịch sang tiếng Việt tài liệu này của Lê Trung Nghĩa có tại địa chỉ: https://www.dropbox.com/s/txjha2yhc4jhl9g/cOAlition_S_input_for_UNESCO_OS_recommendation_Vi-17062020.pdf?dl=0
[5] UNESCO: Open Science: https://en.unesco.org/science-sustainable-future/open-science
[6] UNESCO, 25/11/2019: Recommendation on Open Educational Resources (OER): http://portal.unesco.org/en/ev.php-URL_ID=49556&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html. Tài liệu gốc dạng PDF: https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000373755/PDF/373755eng.pdf.multi.page=3.
[7] UNESCO: Open Science - UNESCO Recommendation on Open Science: https://en.unesco.org/science-sustainable-future/open-science/recommendation
[8] UNESCO, 13/11/2017: Recommendation on Science and Scientific Researchers: https://en.unesco.org/themes/ethics-science-and-technology/recommendation_science
[9] UNESCO: Open Science - Global Consultation on Open Science: https://en.unesco.org/science-sustainable-future/open-science/consultation
[10] UNESCO: Open Science - Regional Consultations (on Open Science): https://en.unesco.org/science-sustainable-future/open-science/regional-consultations
[11] UNESCO, 13/11/2017: Recommendation on Science and Scientific Researchers: https://en.unesco.org/themes/ethics-science-and-technology/recommendation_science. Bản dịch của Lê Trung Nghĩa, 14/08/2020: https://www.dropbox.com/s/wfj3y5hg6tcsg7k/263618eng_Vi-14082020.pdf?dl=0
[12] Alma Swan, 2012: Policy Guidelines for the development and promotion of Open Access, UNESCO xuất bản 2012: https://en.unesco.org/open-access/sites/open-access/files/215863e.pdf
[13] UNESCO, 25/11/2019: Recommendation on Open Educational Resources (OER): http://portal.unesco.org/en/ev.php-URL_ID=49556&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html. Bản dịch sang tiếng Việt của Lê Trung Nghĩa có tại: https://www.dropbox.com/s/o6lml26uw88ear2/DCPMS_U1911920_Vi-04122019.pdf?dl=0
[14] cOAlition S: Plan S - Making full and immediate Open Access a reality: https://www.coalition-s.org/
[15] Lê Trung Nghĩa, 04/08/2020: Ý kiến đóng góp cho UBKHCNMT Quốc hội trong thẩm tra một số nội dung cụ thể về lĩnh vực CNTT-TT trong các nghị quyết của Quốc hội: https://www.dropbox.com/s/fgyzot00yyfvska/GopY_UBKHCNMT_04082020.pdf?dl=0
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét
Lưu ý: Chỉ thành viên của blog này mới được đăng nhận xét.