(Bài
đăng trên tạp chí Tia Sáng số 24 năm 2018, ra ngày 20/12, trang 8-11.
Phiên bản điện tử của Tia Sáng trên trực tuyến
đăng ngày 28/12/2018 tại địa chỉ:
http://tiasang.com.vn/-dien-dan/Hieu-dung-ve-chinh-phu-Mo-14077)
Chính
phủ Mở, một khái niệm rất mới ở Việt Nam vài năm
trở lại đây. Nội hàm của khái niệm đó và các khái
niệm có liên quan với nó là gì? Bài viết này hy vọng
nêu ra được một vài vấn đề/khía cạnh như vậy.
A.
Lịch sử, định nghĩa và các nguyên tắc
cơ bản của chính phủ mở
Đã
từng có định nghĩa
chính phủ mở như sau[1]:
Chính
phủ mở là nguyên tắc điều hành sao cho công việc của
chính phủ và hành chính nhà nước ở tất cả các mức
được kiểm tra và giám sát công khai hiệu quả.
Cũng
theo nguồn này, quốc gia đầu
tiên nêu về tính mở của chính
phủ là Thụy Điển (Luật Tự do Báo chí) vào năm
1766 và Phần Lan (Luật về Tính mở các Tài liệu Nhà
nước) vào năm 1951, trước nhiều năm so với năm 1966
(luật tự do thông tin) của nước Mỹ và các luật đó
đã hành động như là những hoạt động tiên phong để
các quốc gia châu Âu thông qua các luật tương tự vào
những năm 1970, Pháp và Hà Lan năm 1978, Úc, Canada và New
Zealand vào năm 1982, Hungary vào năm 1992, Ireland và Thailand
vào năm 1997, Hàn Quốc năm 1998, Vương quốc Anh năm 2000,
Nhật và Mexico năm 2002, Ấn Độ và Đức năm 2005.
Ngày
21/01/2009, ở nước Mỹ, chính
quyền của cựu Tổng
thống Barack Obama
đã ban hành bản ghi nhớ điều hành đầu tiên mang tên
“Minh bạch và Chính phủ Mở”,
trong đó ông đã đưa ra 3 nguyên tắc chỉ dẫn để tiến
hành các hoạt động của chính
phủ:
-
Chính phủ nên minh bạch
-
Chính phủ nên có sự tham gia
-
Chính phủ nên cộng tác
Ngày
08/12/2009, Văn phòng Quản lý và Ngân sách - OMB (Office of
Management and Budget) đã công bố “Chỉ thị Chính phủ
Mở” (Open Government Directive) đã chỉ thị cho các cơ
quan liên bang Mỹ hành động dựa trên 3 nguyên tắc trên.
Từ
đó tới nay, các định nghĩa Chính phủ Mở vẫn đang
tiến hóa, dù chúng đều dựa vào các nguyên tắc cơ bản
này, nhưng với những biến thể khác nhau.
Vài
năm trước, khái niệm
Chính phủ Mở ở
Liên minh châu
Âu được cho là
không tách rời khỏi nhu cầu hiện đại hóa khu vực nhà
nước với sự hỗ trợ của CNTT-TT[2], tiếp cận đó
được nêu như sau (xem Hình 1):
Hai
tiêu điểm của cộng đồng này là Chính phủ mở và
hiện đại hóa khu vực nhà nước nhờ sự
hỗ trợ của CNTT-TT. Tiếp cận
chính phủ mở này được xem như là cách tốt
nhất cho hành chính công khi đối mặt với
các thách thức đang nổi lên. Hai ví dụ là sức ép ngân
sách theo sau các cuộc khủng hoảng kinh tế và sự thiếu
lòng tin đang gia tăng vào hành chính nhà nước. Các chính
phủ cũng phải đáp ứng những cách tân nhanh của công
nghệ và sự dịch chuyển trong nhân khẩu học và môi
trường, tất cả làm thay đổi công ăn việc làm, di động
và an toàn.
Hình
1. Tiếp cận Chính phủ Mở của Liên minh châu Âu.
Có
nghĩa là, 3 nguyên tắc của chính phủ mở như của cựu
Tổng thống Obama được giữ nguyên. Nhưng để hiện thực
hóa chúng, thì cần tới các công cụ CNTT-TT để cung cấp
các dịch vụ mở cho mọi người tiêu dùng trong xã hội
dựa vào các dữ liệu mở và các quy trình mở.
Tháng
12/2017, OECD trong tài liệu của mình[3], đã đưa ra định
nghĩa chính phủ mở như sau:
Chính
phủ Mở: văn hóa
điều hành thúc đẩy các nguyên tắc minh bạch, liêm
chính, trách nhiệm giải trình và sự tham gia của nhiều
bên để ủng hộ dân chủ và tăng trưởng bao hàm toàn
diện;
Điều
này cho thấy, các nguyên tắc liêm chính và trách nhiệm
giải trình đã được nhấn mạnh, và mục tiêu của nó
là để ủng hộ dân chủ và tăng trưởng bao hàm toàn
diện.
Cùng
với định nghĩa Chính phủ Mở mới này, OECD cũng đã
nhấn mạnh tới một xu thế khác, là sự dịch chuyển từ
chính phủ mở, với việc nhấn mạnh chỉ vào nhánh hành
pháp, được mở rộng sang các nhánh lập pháp và tư
pháp, và cùng với nó, là một khái niệm mới, rộng lớn
hơn, bao trùm cả 3 nhánh trên, là khái niệm Nhà nước
Mở, như sau:
-
Nhà nước Mở: khi các thể chế nhà nước độc lập về hành pháp, lập pháp và tư pháp, và tất cả các mức của chính phủ - thừa nhận các vai trò tương ứng của chúng, các đặc quyền, và toàn bộ sự độc lập theo các khung pháp lý và thể chế đang có của chúng - cộng tác, khai thác sự đồng vận, và chia sẻ các thực hành tốt và các bài học học được giữa bản thân chúng và với các bên tham gia đóng góp khác, để thúc đẩy minh bạch, liêm chính, trách nhiệm giải trình, và sự tham gia của các bên, để hỗ trợ cho dân chủ và tăng trưởng bao hàm toàn diện.
B.
Đối tác Chính phủ Mở
Đối
tác Chính phủ Mở - OGP (Open Government Partnership) đưa các
nhà cải cách của chính phủ và các lãnh đạo của xã
hội dân sự đến với nhau để tạo ra các kế hoạch
hành động làm cho các chính phủ bao hàm toàn diện, sẵn
sàng đáp lại được và có trách nhiệm giải trình tốt
hơn[4]. Trên tinh thần cộng tác nhiều bên tham gia đóng
góp, OGP được Ban Chỉ đạo gồm các đại diện của
các chính phủ và các tổ chức xã hội dân sự, giám
sát.
OGP
đã được khởi xướng chính thức vào ngày 20/09/2011,
khi 8 chính phủ sáng lập (Brazil, Indonesia, Mexico, Nauy,
Philippines, Nam Phi, Vương quốc Anh và Mỹ) đã phê chuẩn
Tuyên ngôn Chính phủ Mở và đã công bố các kế hoạch
hành động quốc gia của họ. Từ 2011, 79 quốc gia tham
gia OGP và 20 chính phủ địa phương đã thực hiện 3.100
cam kết làm cho các chính phủ của họ mở và có trách
nhiệm giải trình hơn.
Để
ra nhập OGP, các quốc gia phải cam kết và tán thành các
nguyên tắc chính phủ mở và minh bạch bằng việc phê
chuẩn Tuyên ngôn Chính phủ Mở (Open Government
Declaration[5]). Thông qua việc phê chuẩn Tuyên ngôn đó,
các quốc gia cam kết “thúc đẩy văn hóa chính phủ mở
để trao quyền và phân phối cho các công dân, và thúc
đẩy các lý tưởng của chính phủ mở và có sự tham
gia trong thế kỷ 21”.
Bên
cạnh việc phê chuẩn Tuyên ngôn đó, để trở thành
thành viên của OGP, các chính phủ còn phải trình ra cam
kết chính phủ mở theo 4 lĩnh vực cốt lõi của tính có
đủ tư cách, và qua được vòng kiểm tra các giá trị
OGP đó, chúng gồm: (1) Tính minh bạch về tài chính: (2)
Quyền truy cập thông tin; (3) Công khai tài sản; và (4) Sự
tham gia của công dân[6]. Các quốc gia có thể đạt được
tổng số 16 điểm cho sự thực thi của họ theo 4 thước
đo đó, hoặc 12 điểm nếu quốc gia đó chưa được đánh
giá ở một trong các thước đo đó. Các quốc gia đạt
được 75% các điểm số (hoặc 12/16 tổng số điểm;
hoặc 9/12 tổng số điểm) hoặc nhiều hơn sẽ được
coi là đáp ứng các tiêu chí về đủ tư cách cốt lõi.
Khi
đã trở thành thành viên đầy đủ của OGP, từng quốc
gia sẽ có các chương trình hành động theo quy trình của
OGP (xem Hình 2).
Hình
2. Quy trình của OGP[7]
C.
Chính phủ mở, chính phủ điện tử và chính phủ
số
Một
số khái niệm dễ gây ra sự lúng túng và nhầm lẫn vì
chúng có vẻ như gần giống nhau, như chính phủ mở (open
government), chính phủ điện tử (eGovernment) và chính phủ
số (digital government). Dưới đây là một vài diễn giải
với hy vọng có thể phân biệt chúng từ các tài liệu:
-
Từ tài liệu của Nghị viện châu Âu[8]:
Chính
phủ điện tử và chính phủ số là các khái niệm được
sử dụng để mô tả sự ứng dụng CNTT-TT để cải
thiện các dịch vụ công và gia tăng sự tham gia của các
công dân trong chính phủ dân chủ. Chính phủ điện tử
từng là khái niệm áp đảo được sử dụng để làm
chính sách ở Liên minh châu Âu; khái niệm đó nhấn mạnh
vào các dịch vụ lấy người sử dụng làm trung tâm, có
thể được tích hợp để hỗ trợ cho các doanh nghiệp
và người dân sử dụng dễ dàng và hiệu quả các dịch
vụ công. Tuy nhiên gần đây, các nhà bình luận cũng đã
và đang nói về chính phủ số, một khái niệm mở rộng
mô hình chính phủ điện tử bằng việc xây dựng dựa
vào ý niệm các dịch vụ mới mà ‘dữ liệu mở’ của
khu vực nhà nước có thể hỗ trợ, cũng như cộng đồng
cộng tác của các cơ quan nhà nước, các doanh nghiệp,
các công dân và xã hội dân sự có thể phát triển
chúng.
Nói
một cách khác, chính phủ số là khái niệm được mở
rộng từ khái niệm chính phủ điện tử, trong đó dữ
liệu mở là quan trọng để xây dựng các dịch vụ
mới.
-
Từ tài liệu của Trường Hành chính Công của Khu vực[9]:
Nhiều
mô hình chính phủ điện tử tập trung vào các giai đoạn
phát triển, bắt đầu bằng việc số hóa hệ thống hỗ
trợ (back office) và sau đó đặt các dịch vụ giao tiếp
- giao dịch (front-office) lên trực tuyến, trước khi các
khía cạnh kỹ thuật, thể chế, năng lực và
chính trị có khả năng tiến bộ hướng tới khung chính
phủ mở được xây dựng bằng việc sử dụng CNTT-TT và
dữ liệu mở để trở nên minh bạch, cộng tác và có sự
tham gia.
Nói
một cách khác chính phủ điện tử là bước cần thiết
để hướng tới chính phủ mở, trong đó, một lần nữa,
dữ liệu mở đóng vai trò quan trọng.
Từ
việc so sánh: (1) chính phủ số với chính phủ điện tử;
và (2) chính phủ điện tử với chính phủ mở như ở
trên, có thể thấy chính phủ số và chính phủ mở có
một điểm chung nhất, đó là chúng đều dựa vào dữ
liệu mở để vận hành. Điều này giải thích vì sao
dữ liệu mở là rất quan trọng ngày nay đối với
các chính phủ để phát triển và đáp ứng được với
các nhu cầu mới trong quan hệ với các doanh nghiệp và
công dân, cũng như để đáp ứng được với các nguyên
tắc của chính phủ mở.
D.
Chính phủ mở với dữ liệu mở
Dữ
liệu mở là rất quan trọng với chính phủ mở. Từ khái
niệm đó sản sinh ra vài khái niệm khác, như dữ liệu
chính phủ mở, dữ liệu mở liên kết và dữ liệu chính
phủ mở liên kết, như được minh họa trong Hình 3.
Tất cả các khái niệm đó đều là mới và đi theo nhiều
vấn đề phức tạp khác, không thuộc phạm vi của bài
viết này, dù chúng là rất nóng hiện nay[10] và thường
được sử dụng như một trong các công cụ hữu hiệu để
hướng tới chính phủ mở.
Hình
3. Phân loại dữ liệu và dữ liệu mở trong chính
phủ[11]
Tài
liệu của Chương trình Hành chính Công của Liên hiệp
quốc nêu lên tầm quan trọng của việc sử dụng CNTT-TT
và dữ liệu trong
các chính sách chính phủ mở[12] như sau:
Các
chính sách Chính phủ Mở ôm lấy sử dụng CNTT-TT hiện
đại và dữ liệu như là các tài nguyên và công cụ để
tạo ra các tương tác có ý nghĩa hơn giữa các công dân
và chính phủ.
Để
minh họa cho khía cạnh dữ liệu mở được sử dụng
trong Chính phủ Mở, có thể đưa ra vài ví dụ sau:
-
Các nguyên tắc của Dữ liệu Mở để chống tham nhũng của G20[13] [14].
-
Các tổ chức Open Data Charter, Transparency International-Mexico và Open Contracting Partnership đã xuất bản tài liệu hướng dẫn chống tham nhũng để đạt được những điều nêu trên bằng việc sử dụng dữ liệu mở với 30 cơ sở dữ liệu được khuyến cáo sử dụng khá chi tiết[15] [16];
-
Tổ chức Open Data Barometer hàng năm đưa ra báo cáo kết quả nghiên cứu đánh giá xếp hạng các quốc gia trên thế giới về tính sẵn sàng dữ liệu mở thông qua 3 tiêu chí: (1) tính sẵn sàng; (2) triển khai dữ liệu mở; và (3) tác động ảnh hưởng của dữ liệu mở. Việc tham khảo bảng xếp hạng này sẽ giúp các quốc gia như Việt Nam phấn đấu để đạt được các mục tiêu không chỉ cho tính sẵn sàng dữ liệu mở, mà còn cải thiện sự điều hành của chính phủ dựa vào các chuẩn mực quốc tế.
-
Ngày 22/02/2018, Tổ chức Minh bạch Quốc tế – TI (Transparency International) công bố Chỉ số cảm nhận tham nhũng – CPI (Corruption Perceptions Index) 2017, xếp hạng 180 quốc gia và vùng lãnh thổ dựa trên ý kiến đánh giá của các chuyên gia và doanh nhân về tham nhũng trong khu vực công. Việt Nam xếp hạng 107/180 với điểm số 35/100 (xem Hình 4)[17].
Hình
4. Chỉ số cảm nhận tham nhũng (CPI) 2017
E.
Các khuyến cáo của OECD về chính phủ mở
Ngày
14/12/2017, Khuyến cáo Chính phủ Mở đã được Hội
đồng của Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế -
OECD (Organisation for Economic Co-operation and Development) phê
chuẩn từ đề xuất của Ban Điều hành Công (Public
Governance Committee)[18].
Khuyến
cáo này đưa ra những định nghĩa mới nhất cho các khái
niệm như Chính phủ Mở, Nhà nước Mở, chiến lược
chính phủ mở và sáng kiến chính phủ mở cùng với một
vài khái niệm liên quan khác; và quan trọng nhất là
khuyến cáo 10 điểm cho các quốc gia tham gia phát triển,
áp dụng và triển khai các chiến lược và sáng kiến
chính phủ mở để thúc đẩy các nguyên tắc minh bạch,
liêm chính, trách nhiệm giải trình và sự tham gia của
các bên trong việc thiết kế và phân phối các chính sách
và dịch vụ công, theo cách thức mở và bao hàm toàn
diện.
Việt
Nam, như một quốc gia có mong muốn tham gia OGP trong thời
gian tới, rất nên tham khảo kỹ lưỡng tài liệu này.
F.
Kết luận
Chính
phủ Mở là khái niệm rất mới và đi cùng với hàng
loạt các vấn đề mới và phức tạp khác, như Đối tác
Chính phủ Mở, dữ liệu mở, dữ liệu chính phủ mở,
dữ liệu chính phủ mở liên kết, các công cụ CNTT-TT,
và đặc biệt là văn
hóa điều hành để thúc đẩy các nguyên tắc minh bạch,
liêm chính, trách nhiệm giải trình và sự tham gia của
nhiều bên nhằm
tạo ra môi trường dân chủ và tăng trưởng bao hàm toàn
diện.
Rất
cần
những nghiên
cứu sâu hơn về tất cả những vấn đề
và khía cạnh mới, được nêu sơ bộ trong bài với các
tùy biến sáng tạo phù hợp với các điều kiện của
Việt Nam vì sự phát triển của Việt Nam trong hội nhập
quốc tế.
Thông
tin và tài liệu tham chiếu
[1]
Virtual Collaboration
Wiki, the PM 440 wiki, 2010:
http://pm440.pbworks.com/w/page/30698681/Collaboration%20in%20Government
[2]
Joinup, Open
Government:
https://joinup.ec.europa.eu/collection/open-government/about
[3]
Lê Trung Nghĩa biên
dịch, 2018: Khuyến
cáo của Hội đồng về Chính phủ Mở,
OECD/LEGAL/0438, 2018:
https://www.dropbox.com/s/3hvzq3pyu12jna9/OECD-LEGAL-0438-en_Vi-10122018.pdf?dl=0
[4]
OGP, About OGP:
https://www.opengovpartnership.org/about/about-ogp
[5]
OGP, Open Government
Declaration:
https://www.opengovpartnership.org/open-government-declaration
[6]
OGP, Eligibility
Criteria:
https://www.opengovpartnership.org/resources/eligibility-criteria
[7]
OGP, The OGP Process:
https://www.opengovpartnership.org/
[8]
European Parliament,
September 2015: eGovernment
- Using technology to improve public services and democratic
participation:
http://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/IDAN/2015/565890/EPRS_IDA(2015)565890_EN.pdf
[9]
Regional School of
Public Administration (RESPA), 2015: E-Government
Analysis: From E- to Open Government:
https://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=14&cad=rja&uact=8&ved=2ahUKEwj6vsqBsJnfAhXINo8KHZjICRIQFjANegQIBBAC&url=https%3A%2F%2Fwww.respaweb.eu%2Fdownload%2Fdoc%2FeGov%2B-%2BFrom%2BE-Government%2Bto%2BOpen%2BGovernment.pdf%2Fd3ab1cd43fa4cd3071be9cea7e4b0cd3.pdf&usg=AOvVaw1a_kRVS_nZwxYRiTSy3933
[10]
Lê Trung Nghĩa, 2017:
Rất cần khoa học
mở cho CMCN4.0,
Tạp chí Tia Sáng, 2017:
http://tiasang.com.vn/-doi-moi-sang-tao/Rat-can-khoa-hoc-mo-cho-CMCN-40--10878
[11]
Università Ca' Foscari
Venezia, Open data:
uno strumento per la lotta alla corruzione nelle ubbliche
Amministrazioni (Dữ
liệu mở: một công cụ cho cuộc chiến chống tham nhũng
trong chính quyền hành chính),
2016/2017:
http://dspace.unive.it/bitstream/handle/10579/12831/841094-1219891.pdf
[12]
Daniel Dietrich, 2015:
The context: e -
Government, Open Government, Open Data,
UN Public Administration Programme, 2015:
http://workspace.unpan.org/sites/Internet/Documents/UNPAN95212.pdf
[13]
OECD: Compendium of
good practices on the use of open data for Anti-corruption:
Towards data-driven public sector integrity and civic auditing:
http://www.oecd.org/gov/digital-government/g20-oecd-compendium.pdf
[14]
OECD: Introductory
note to the g20 anti - corruption open data principles:
http://www.g20.utoronto.ca/2015/G20-Anti-Corruption-Open-Data-Principles.pdf
[15]
Lê Trung Nghĩa biên
dịch, 2017: Chỉ
dẫn mở ra: Sử dụng dữ liệu mở để chống tham nhũng,
Rafa Garcia Aceves et al., Open
Data Charter, Transparency International-Mexico và Open Contracting
Partnership, 2016:
https://www.dropbox.com/s/svg321p00f34jhf/anticorruption_guide-Vi-14122017.pdf?dl=0
[16]
Card view:
https://airtable.com/shrHY9KFJ5bircwvx/tblOY2aw1hYUuJze9
[17]
Towards Transparency,
2018: Chỉ
số cảm nhận tham nhũng CPI:
https://towardstransparency.vn/vi/chi-so-cam-nhan-tham-nhung#_edn1
[18]
Lê Trung Nghĩa biên
dịch, 2018: Khuyến
cáo của Hội đồng về Chính phủ Mở,
OECD/LEGAL/0438, 2018:
https://www.dropbox.com/s/3hvzq3pyu12jna9/OECD-LEGAL-0438-en_Vi-10122018.pdf?dl=0
Giấy
phép nội dung: CC
BY-NC-SA 4.0
Lê
Trung Nghĩa
PS:
Tự do tải về bài viết ở định dạng PDF:
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét
Lưu ý: Chỉ thành viên của blog này mới được đăng nhận xét.