Trung
tâm Nghiên cứu và Phát triển Quốc gia về Công nghệ Mở
Bộ
Khoa học và Công nghệ
Bài
cho Hội thảo: “Triển
khai tài nguyên giáo dục mở trong giáo dục đại học:
bản quyền và giấy phép mở - Implementation of Open
Educational Resources in Higher Education: Copyright and Open
Licence”, 19/10/2017
tại Hà Nội.
Kỷ yếu Hội thảo, trang 86-91.
Tóm
tắt:
Làm
thế nào tác giả của bài báo nghiên cứu khoa học khi
đăng trên một tạp chí khoa học nào đó, vừa phải tuân
thủ với chính sách truy cập mở của nhà nước, vừa
phải tuân thủ với các quy định của nhà xuất bản của
tạp chí đó, trong khi vẫn tôn trọng tất cả các quy
định về bản quyền tác giả theo luật định. Châu Âu
và thế giới làm được, Việt Nam vì sao không?
Sơ
bộ về chính sách khoa học mở và truy cập mở của Ủy
ban châu Âu
Chính
sách khoa học mở và truy cập mở hiện hành[1],
[2], [3], [6]
của Ủy ban châu Âu - EC (European Commission) đòi hỏi tất
cả các kết quả nghiên cứu khoa học được cấp tiền
từ EC (thông qua các chương trình như FP7[8]
và H2020[9]) - được hiểu là
lấy tiền từ những người đóng thuế của các quốc
gia thành viên Liên minh châu Âu - đều phải là truy cập mở
cho tất cả mọi người theo các nguyên tắc có khả năng
tìm thấy được, truy cập được, tương hợp được và
sử dụng lại được - FAIR (Findable, Accessible,
Interoperable, Reusable).
Bản
chất của chính sách khoa học mở và truy cập mở là nó
biến hệ thống truyền thông khoa học từ người sử
dụng trả tiền sang hệ thống truyền thông khoa học tác
giả trả tiền[5]. Sự thay đổi
này làm cho tất cả các bên có liên quan trong hệ thống
truyền thông khoa học phải thay đổi theo cả về các quy
trình xuất bản cũng như mô hình kinh doanh để thích nghi
được.
EC
đã đầu tư thông qua chương trình FP7[8]
trong giai đoạn 2007-2013 và chương trình H2020[9]
trong giai đoạn 2014-2020 để hiện thực hóa chính sách
này. Chỉ riêng với chương trình H2020, EC đã, đang và sẽ
đầu tư số tiền gần 80 tỷ euro[10]
cho tới năm 2020 để hiện thực hóa chính sách này, theo
công bố trên trang H2020.
Một
trong số các dòng tiền đầu tư từ H2020 là để trang
trải cho các khoản phí xử lý bài báo – APC (Article
Processing Charges)[7], hoặc đôi
khi còn được gọi là các khoản phí xử lý cho tác giả
- APC (Author Processing Charges). Các khoản phí này sẽ được
EC cấp trực tiếp và/hoặc gián tiếp (qua các đơn vị
nghiên cứu) cho các tác giả để thanh toán tiền cho nhà
xuất bản để đăng các bài báo khoa học trên các tạp
chí.
Thông
thường, tùy thuộc vào thời điểm các khoản phí APC
được chuyển cho và các yêu cầu của nhà xuất bản,
bài báo có thể được đăng và/hoặc được truy cập
tức thì hoặc bị/được cấm vận trong một khoảng thời
gian nhất định, thường tối thiểu là từ 6 tháng cho
tới tối đa là 24 tháng trong các kho của nhà xuất
bản[4], [11],
[12], tùy theo từng trường
hợp. Các khái niệm về truy cập mở vàng - Gold OA (Gold
Open Access) và truy cập mở xanh - Green OA (Green Open Access)
được sinh ra để
xử lý các tình huống có và/hoặc không có APC sao cho
việc truy cập mở tới các bài báo là
kết quả của nghiên cứu
sẽ luôn là ưu tiên cao nhất.[7],
[11],
[12].
Khuyến
cáo của EC cho các nhà khoa học khi làm việc với các nhà
xuất bản để đăng các bài báo khoa học
Các
nhà khoa học tham gia trong các dự án nghiên cứu có sử
dụng tiền do EC cấp chính là những người có trách
nhiệm và nghĩa vụ vừa phải tuân thủ với chính sách
truy cập mở của EC, vừa phải tuân thủ với các quy
định của nhà xuất bản của tạp chí đó, trong khi vẫn
tôn trọng tất cả các quy định về bản quyền tác giả
theo luật định.
Để
giúp cho các nhà khoa học có thể làm thỏa mãn được
tất cả các yêu cầu nêu trên, EC đã ban hành văn bản
mẫu cụ thể, chi tiết cùng với các giải thích có liên
quan tới cấp phép để xuất bản (License to publish).
-
Các
lý do chính EC giải thích khi đưa ra giấy phép để xuất
bản[13]:
“Khi
bài báo được chấp nhận để xuất bản trong tạp chí,
thì nhà xuất bản cần sự cho phép từ tác giả để
xuất bản.
Trong
hầu hết các trường hợp, các tác giả trao sự cho phép
bằng việc ký chuyển bản quyền cho nhà xuất bản đó.
Điều này trao cho nhà xuất bản đó toàn bộ các quyền
và sự kiểm soát đối với bài báo đó. Hệ quả là,
nếu tác giả muốn sử dụng lại bài báo đó vào một
giai đoạn nào đó sau này, như làm cho tác phẩm đó sẵn
sàng theo truy cập mở, thì anh/chị ta sẽ phải hỏi sự
cho phép từ nhà xuất bản đó để làm thế.
Như
một sự lựa chọn thay thế, các tác giả có thể trao
cho nhà xuất bản đó một Giấy phép
để Xuất bản (License to Publish). Với thỏa
thuận này, các tác giả có thể giữ lại bản quyền và
quyền ký gửi bài báo trong kho truy cập mở,
trong khi cung cấp cho nhà xuất bản đó các quyền cần
thiết để xuất bản bài báo đó”.
-
Giải
thích chi tiết hơn và mẫu giấy phép để xuất bản[14],
[15].
Mẫu này gồm 11
điều, đi kèm theo
phụ lục[16],
nó hướng dẫn chi
tiết và cụ thể để (các) tác giả bài báo khoa học
KHÔNG
ký chuyển giao quyền tác giả cho nhà xuất bản nhưng
vẫn đảm bảo cho các nhà xuất bản các quyền để
xuất bản bài báo đó, đồng thời các tác giả giữ
lại các quyền cần
thiết để tuân
thủ với các yêu cầu của chính sách truy cập mở của
EC, trong khi vẫn tôn trọng tất
cả các quy định về bản quyền tác giả theo
luật định.
Gợi
ý đề xuất cho Việt Nam
Các
lý luận về bản quyền tác giả và sở hữu trí tuệ ở
Việt Nam cần có sự thay đổi để không chỉ là các lý
luận “vị nghệ thuật”, mà nên biến nó thành “vị
nhân sinh”, phù hợp với sự phát triển của thời đại,
như những gì các quốc gia tiên tiến đã làm theo hướng
khoa học mở và truy cập mở, mà ví dụ điển hình chính
là cách mà EC khuyến cáo cho các nhà khoa học châu Âu về
cấp phép để xuất bản nhằm đáp ứng được yêu cầu
về truy cập mở của EC nhưng vẫn làm thỏa mãn được
các yêu cầu của các nhà xuất bản trong khi vẫn tôn
trọng tất cả các quy định về bản quyền tác giả
theo luật định. Bằng cách này, các học giả về luật,
đặc biệt là luật sở hữu trí tuệ của Việt Nam, sẽ
tìm được cách thức sáng tạo để giúp Việt Nam tham
gia nhanh chóng vào phong trào khoa học mở, truy cập mở và
nhiều phong trào mở khác hiện đang trở thành xu thế của
thế giới, đồng thời cảnh giác với những “tư vấn”,
bất kể là từ trong nước hay ngoài nước, đi ngược
lại với xu thế mở này của thế giới.
Để
có thể có tri thức đầy đủ và rộng mở để phục vụ
cho phát triển đất nước, Việt Nam cần nhanh chóng có
chính sách về truy cập mở, sao cho tiền của người đóng
thuế sẽ được trực tiếp và/hoặc gián tiếp cấp cho
các nhà nghiên cứu thông qua các đề tài, dự án của
nhà nước để trang trải các phí APC khi đăng các bài
báo khoa học, đặc biệt trên (các) tạp
chí chấp nhận đăng các bài báo theo truy cập mở trong
nước (hiện
chưa có) và ngoài nước (hiện có rất, rất, rất
nhiều). Hiện tại, Việt Nam mới chỉ có chính sách liên
quan tới chuyển giao, đánh giá, quản lý quyền
sở hữu, quyền sử dụng kết quả nghiên cứu khoa học
và phát triển công nghệ sử dụng ngân sách nhà nước[17],
[18],
[19].
Đây có lẽ là vấn đề
đổi mới cấp bách đối với các chính sách khoa học ở
Việt Nam hiện nay.
Trước
mắt, nên
có một đề tài hoặc dự án nghiên cứu về thực trạng
truy cập mở ở Việt Nam với sự tham gia của các bên có
liên quan[5]
như đại diện của các
bên cấp vốn nghiên cứu, đại diện các
nhà xuất bản, đại
diện cộng đồng nghiên cứu (các viện nghiên cứu, các
trường đại học[20],…),
đại diện các thư
viện nhằm tìm cách mở
rộng truy cập tới các xuất bản phẩm được rà soát
lại ngang hàng từ các đề tài - dự án nghiên cứu có
sử dụng tiền của người đóng thuế Việt Nam và hài
hòa hóa các lợi ích của tất cả các bên liên quan và
giúp đưa ra các khuyến cáo cho nhà nước để xây dựng
chính sách truy cập mở cho Việt Nam.
Trong
trung và dài hạn, nên dừng hoàn toàn việc dùng tiền của
người dân đóng thuế để mua sắm các tư liệu không
thật cần thiết, sử dụng tiền đó để đầu tư cho
các tài nguyên truy cập mở, các tài nguyên được cấp
phép mở, như là biện pháp tiên quyết để đầu tư cho
tương lai.
Thông
tin và tài liệu tham chiếu
[6] Khoa
học Mở (Truy cập Mở).
[9] Truy
cập Mở trong Horizon 2020.
[13]
Các
vấn đề về bản quyền
[14] Giấy
phép để xuất bản là gì?
[16] ‘Phụ
lục - cho thỏa thuận xuất bản truy cập mở’.
Hướng
dẫn của chương trình Horizon 2020, Ủy ban châu Âu, xuất
bản ngày 20/03/2017.
[19] Thông
tư liên tịch số: 16/2015/TTLT-BKHCN-BTC, ngày 10/09/2015 của
Liên Bộ Khoa học và Công nghệ và Tài chính: ‘Hướng
dẫn việc quản lý, xử lý tài sản được hình thành
thông qua việc triển khai thực hiện nhiệm vụ khoa học
và công nghệ sử dụng ngân sách nhà nước’.
