(Bài
được đăng trên
tạp chí Tia Sáng số 14 ra ngày 20/07/2018, các
trang
26-29. Phiên bản điện tử của
Tia Sáng trên
trực tuyến ra
ngày
02/08/2018
tại địa chỉ:
http://tiasang.com.vn/-khoa-hoc-cong-nghe/Khong-chi-co-mot-loai-quyen-tac-gia-12644)
Có
thể với rất nhiều hoặc
hầu hết mọi người,
chỉ có duy nhất một
chế độ quyền tác
giả, và với chế
độ đó, tất cả các quyền bản
quyền (bao gồm tất
cả các quyền nhân thân và các quyền tài sản của tác
giả) được giữ
lại với tác giả của tác phẩm hoặc được chuyển
toàn bộ quyền tài
sản sang nhà xuất
bản thông qua việc
tác giả ký thỏa thuận chuyển giao bản quyền - CTA
(Copyright Transfer Agreement) cho nhà
xuất bản để đổi lại
việc đăng tác phẩm đó trên tạp chí tác giả lựa chọn
và nhận tiền
nhuận bút trong một
lần duy nhất từ
nhà xuất bản đó.
Ngày nay, nhận thức
về chỉ có một
chế độ quyền tác giả duy nhất đó
không còn đúng nữa!
A.
CÁC CHẾ ĐỘ QUYỀN TÁC
GIẢ
Tài liệu ‘Giới
thiệu truy cập mở1’ của UNESCO xuất bản năm
2015 đưa ra 3 chế độ quyền tác giả (Author Rights
Regimes2) khác nhau với những giải thích như sau:
Hình 1. Các chế
độ quyền tác giả
“Có
2 lựa chọn thay thế cho chế độ bản quyền - Copyright
để bảo vệ các quyền của tác
giả cũng
như quyền tự do của những người sử dụng để sử
dụng, sử dụng lại, chia sẻ, phân phối và sửa đổi
tác phẩm gốc ban đầu. Copyleft
và các giấy phép Creative Commons đã trở nên rất hữu
dụng cho các cộng đồng tri thức có ý định đảm bảo
quyền tự do của bạn để chia sẻ, sử dụng, sử dụng
lại, và thay đổi.”
“Copyleft
Copyleft
là phương pháp chung làm cho tác phẩm sáng tạo sẵn sàng
tự do để sửa đổi được, và yêu cầu tất cả các
phiên bản được sửa đổi và được mở rộng của tác
phẩm sáng tạo đó cũng sẽ phải là tự do. Những
người tin tưởng vào phong trào Copyleft đấu tranh để
xây dựng lựa chọn thay thế cho chế độ hà khắc hiện
hành về kiểm soát sở hữu trí tuệ.
Phong
trào này giữ khẩu hiệu châm biếm của mình “Giữ lại
tất cả những sai trái - All wrongs reserved” (ngụ ý những
điều tốt lành thì trao cho những người sử dụng). Giấy
phép Công cộng Chung GNU – GPL (GNU General Public License) của
dự án GNU, được Quỹ Phần mềm Tự do – FSF (Free
Software Foundation) hỗ trợ, tuân theo các nguyên tắc của
Copyleft. Copyleft là đặc tính của nhiều giấy phép của
phần mềm nguồn mở - OSS (Open Source Software).”
“Creative
Commons - Những cái chung có tính sáng tạo
Trong
khi các giấy phép Copyleft, GNU-GPL và OPL3
chủ yếu cung cấp cho các mục đích của phần mềm máy
tính và các tài liệu kỹ thuật,
thì các giấy phép Creative Commons (CC) được ưu tiên trong
truyền thông hàn lâm cũng như trong truyền thông nghe -
nhìn có tính sáng tạo. Creative Commons, được khởi xướng
vào năm 2001 như một tổ chức phi lợi nhuận, là kết
quả của các phong trào cộng đồng lớn hơn, đang ôm lấy
các khái niệm về quyền tự do của việc chia sẻ, sử
dụng lại và sửa đổi các nội dung hàn lâm và nghệ
thuật để tái tạo lại tri thức và tối ưu hóa sử
dụng. Creative Commons trong môi trường truyền thông hàn
lâm trở thành những cái chung của khoa học (Science
Commons)
đảm
bảo truy cập mở tới tư liệu và dữ liệu nghiên cứu.
Giấy
phép
tự do nhất là CC BY, nơi mà những người sử dụng có
thể sao chép, phân phối, hiển thị, thực thi và pha
trộn tác phẩm của tác
giả nếu
họ thừa nhận ghi
công cho tác
giả như
được tác
giả yêu cầu. Giấy
phép
hạn chế nhất là CC BY-NC-ND, nơi mà những người sử
dụng có thể sao chép, phân phối, hiển thị, và thực
thi các bản sao y hệt tác phẩm của tác giả nhưng chỉ
không cho các mục đích thương mại.”
B.
VÍ DỤ ÁP DỤNG CÁC CHẾ ĐỘ BẢN QUYỀN COPYLEFT VÀ
CREATIVE COMMONS
B1. Các phần
mềm với họ các giấy phép Copyleft
Theo bảng tổng
hợp trên trang Giấy phép Công cộng Chung GNU - GPL (GNU
General Public License4) - giấy phép điển hình nhất
của chế độ bản quyền Copyleft, dựa vào số liệu
thống kê của BlackDuck5, hãng chuyên nghiên cứu
và phát triển nguồn mở, tới tháng 2/2017, trong số hơn
2 triệu dự án phần mềm nguồn mở (PMNM) từ hơn 9.000
kho trên toàn thế giới, họ các giấy phép copyleft (bao
gồm các giấy phép như GPLv2, GPLv3, LGPL 2.1, LGPL 3.0) chiếm
tới 33%, nghĩa là khoảng 700.000 dự án.
Hình 2. Sử dụng
các giấy phép họ GPL trong các dự án PMNM
Thông thường, mỗi
dự án PMNM phát triển một PMNM cụ thể. Một PMNM mang
bất kỳ giấy phép nào trong họ các giấy phép copyleft
cũng đều trao cho người sử dụng PMNM đó các quyền tự
do cơ bản sau đây:
-
Tự do sử dụng vì bất kỳ mục đích gì.
-
Tự do phân phối cho bất kỳ ai.
-
Tự do sửa đổi để phục vụ cho mục đích cá nhân của bạn (để làm được điều này, bạn cần có mã nguồn, hay nói cách khác, mã nguồn cần phải được mở trên Internet để bất kỳ ai cũng có thể tải nó về được).
-
Tự do phân phối phần mềm sau khi bạn đã sửa đổi (chương trình phái sinh dựa vào chương trình gốc ban đầu) cho bất kỳ ai, vì bất kỳ mục đích gì.
B2. Các tài
nguyên được cấp phép mở và văn hóa tự do với các
giấy phép Creative Commons (CC)
Hệ thống giấy
phép mở Creative Commons ra đời vào năm 20016 và
cho tới hết năm 2016 đã có hơn 1 tỷ 200 triệu tài
nguyên được cấp phép mở Creative Commons7 trên
thế giới. Hơn thế nữa, trong số hơn 1 tỷ 200 triệu
tài nguyên đó, có 65% được cấp phép theo văn hóa tự
do (gồm 2% các tài nguyên trong phạm vi công cộng, 6%
được cấp phép CC0, 20% được cấp phép CC BY và 37% được
cấp phép CC BY-SA), nghĩa là khoảng 780 triệu tài nguyên
từng người trong số hơn 90 triệu người dân Việt Nam
có khả năng để sử dụng, sử dụng lại, phân phối,
phân phối lại hoặc tùy biến sửa đổi chúng mà
không vi phạm bản quyền của bất kỳ ai trên thế giới,
thậm chí còn được tự do sử dụng chúng cho các mục
đích thương mại, miễn là: (1) thừa nhận ghi công (các)
tác giả đúng như họ yêu cầu và/hoặc (2) chia sẻ tương
tự (các tác phẩm sau khi tùy biến sửa đổi phải mang
giấy phép y hệt như các tác phẩm gốc ban đầu).
Cần
phải nhấn mạnh ở đây rằng đối với một
tài
nguyên MỞ, điều quan trọng bậc nhất là người
sử dụng PHẢI có quyền để tùy biến sửa đổi
tài nguyên đó, chứ không chỉ đơn giản là không mất
tiền để có nó!
Hình 3. Hơn 1 tỷ
200 triệu tài nguyên được cấp phép mở CC tới năm 2016
Hình 4. 65% trong
số 1 tỷ 200 triệu tài nguyên có các giấy phép của "Văn
hóa tự do"
Cũng
theo
tổ chức Creative
Commons,
tới
hết năm 2017, con
số các tài
nguyên được
cấp phép mở trên thế giới đã là hơn 1 tỷ
471 triệu8.
Hình 5. Mức độ
tự do của các giấy phép CC9
Các
tài
nguyên được
cấp phép mở theo
văn
hóa tự do
- các tài
nguyên nằm
trong phạm vi công cộng - PD (Public Domain) hoặc được cấp
các giấy
phép CC0,
CC BY hoặc CC BY-SA là các tài
nguyên có
khả năng được sử dụng cho các mục đích thương mại
(Commercial) - các tài
nguyên có
các giấy phép nằm ở ô trên cùng của Hình
5. Đây
cũng chính là vùng (các)
tài
nguyên dữ
liệu được
cấp phép mở để trở
thành dữ
liệu mở!
C.
TÁC PHẨM NGUỒN
MỞ LÀ KHÔNG CÓ BẢN QUYỀN VÀ CÁC
QUYỀN TÁC GIẢ?
Bạn có thể đã
từng tham dự các cuộc hội nghị hay hội thảo về sở
hữu trí tuệ và có thể đã từng nghe các ‘chuyên
gia về sở hữu trí tuệ’
giải thích khi có ai đó nêu về các tác phẩm sáng tạo
của thế giới NGUỒN MỞ, rằng các tác phẩm sáng tạo
của thế giới nguồn mở là không có bản quyền, và vì
thế họ không quan tâm tới các tác phẩm mà các tác giả
từ bỏ đi tất cả các quyền bản quyền. Liệu điều
đó có phải như vậy không, dưới đây là một vài ví
dụ để làm sáng tỏ điều này.
C1. Với các sản
phẩm PMNM mang giấy phép copyleft
Trang các câu hỏi
thường gặp về các giấy phép GNU10 có
cặp câu hỏi và trả lời như sau:
Tôi muốn có sự
thừa nhận đối với tác phẩm của tôi. Tôi muốn mọi
người biết tôi đã viết những gì. Liệu tôi có thể
vẫn có sự thừa nhận nếu tôi sử dụng giấy phép GPL
hay không?
Bạn chắc chắn
có sự thừa nhận đối với tác phẩm. Một phần của
việc phát hành chương trình mang giấy phép GPL là viết
lưu ý bản quyền theo tên của riêng bạn (giả thiết bạn
là người nắm giữ bản quyền). Giấy phép GPL đòi hỏi
tất cả các bản sao mang theo lưu ý bản quyền thích hợp.
Điều này ngụ ý
rằng, khi bạn viết mã nguồn cho một chương trình mang
giấy phép dạng copyleft như GPL của dự án GNU, bạn hoàn
toàn có khả năng để những người sử dụng phải thừa
nhận ghi công cho bạn là tác giả đoạn mã nguồn bạn
đóng góp bằng việc bạn - với tư cách lập trình viên
- tác giả đoạn mã nguồn đó, viết lưu ý bản quyền
thích hợp cho các dòng mã lệnh bạn đóng góp vào chương
trình đó, cho dù khi bạn tham gia viết mã nguồn cho chương
trình này, bạn hiểu rõ bạn trao đủ 4 quyền tự do của
một giấy phép copyleft cho những người sử dụng chương
trình như được nêu ở phần trên.
C2. Với
các sản phẩm PMNM mang giấy phép dễ dãi
Trong thế giới
nguồn mở có một họ giấy phép phổ biến khác - họ
các giấy phép dễ dãi (permissive) với tên gọi là ‘Phát
tán phần mềm Berkeley’ – BSD (Berkeley Software
Distribution).
Bạn cũng có thể
thấy các giấy phép họ BSD cũng có các lưu ý giấy
phép11 giống như của các giấy phép
copyleft như ở trên, khi nó luôn có các trường như:
để thể hiện
bản quyền của lập trình viên, dù đây là họ các giấy
phép dễ dãi, ngụ ý (các) lập trình viên có thể tùy
biến thích nghi chương trình được cấp phép BSD rồi sau
đó biến nó thành chương trình đóng hoặc mở là tùy
theo ý muốn của chính (các) lập trình viên đó.
C3. Với
các tài nguyên mở mang một trong các giấy phép
Creative Commons
Tất cả 6 giấy
phép tiêu chuẩn của hệ thống Creative Commons đều có
yếu tố ghi công (Attribution, viết tắt bằng chữ BY và
có hình người trong vòng tròn như trên Hình 5), có
nghĩa là, khi bạn sử dụng bất kỳ tài nguyên nào được
cấp 1 trong 6 giấy phép đó, bạn có bổn phận PHẢI thừa
nhận ghi công cho (các) tác giả như (các) tác giả đó
mong muốn. Tác giả khi xuất bản tác phẩm của mình,
thường hướng dẫn cho những người sử dụng cách để
ghi công cho chính tác giả theo nguyên tắc tối thiểu được
viết bằng 4 ký tự đầu bằng tiếng Anh là TASL12,
có nghĩa là:
T
– Title: Tiêu đề hay tên của tác phẩm
A
– Author(s): (Các) tác giả
S
- Source: Nguồn, thường là đường liên kết tới tác
phẩm ở dạng số mà người sử dụng có thể tải về
được; và
L
- License: Giấy phép, thường đi cùng với đường liên
kết tới giấy phép CC trên Internet.
Trường
hợp tài nguyên mang giấy phép CC0 là trường hợp đặc
biệt13,
tương đương với việc không giữ lại quyền gì, khi tác
giả từ
bỏ tất cả các quyền đối với tác phẩm của mình và
đặt tác phẩm vào phạm vi công cộng, sao cho những người
khác có thể được tự do để sử dụng, sử dụng lại,
tùy biến thích nghi,
xây dựng
dựa vào tác phẩm đó vì bất kỳ mục đích gì và không
có bất kỳ hạn chế nào theo luật bản quyền. Người
sử dụng thậm chí không cần phải thừa nhận ghi công
cho tác giả khi sử dụng tác phẩm mang giấy phép CC0.
KẾT
LUẬN
Không
chỉ có một chế độ quyền
tác
giả ĐÓNG
duy nhất,
mà còn có các chế độ quyền
tác
giả MỞ
như Copyleft và Creative Commons!
(Các)
tác phẩm được
cấp phép mở là
có (các) tác giả, và vì thế có bản quyền và các quyền
tác giả.
Điều quan trọng là với các tác phẩm được
cấp phép mở, (các) tác giả thường chỉ giữ
lại một số quyền (Some Rights Reserved) cho bản thân mình
và từ bỏ một số quyền bản quyền (chứ không từ bỏ
tất cả, ngoại trừ khi tác giả sử dụng giấy phép đặc
biệt CC0) để trao chúng cho những người sử dụng, điều
khác biệt cơ bản với một tác phẩm của thế giới
ĐÓNG khi thường đi với việc (các) tác giả giữ
lại tất cả các quyền (All Rights Reserved).
Sẽ là không công
bằng nếu luật sở hữu trí tuệ chỉ bảo vệ bản
quyền và các quyền tác giả cho những ai đi theo con đường
ĐÓNG với việc giữ lại tất cả các quyền ở
lại với tác giả, nhưng lại không bảo vệ cho những ai
đi theo con đường MỞ khi chính tác giả có mong
muốn chia sẻ và/hoặc từ bỏ một số quyền của mình
cho những người sử dụng.
Đối
với những tác giả lựa
chọn đi theo con đường
MỞ, quyền được
tự do chia
sẻ và
quyền để từ
bỏ một số quyền đối với
các tác phẩm họ nắm
giữ bản quyền cần
phải được tôn trọng và cần phải được nêu rõ ràng
rành mạch trong luật sở hữu trí tuệ và tất cả các
văn bản pháp quy có liên quan tới
luật đó.
------------------------------------------
3.
Xem
https://www.dropbox.com/s/pieghb3m5r7hm5i/231920E-Vi-06082017.pdf?dl=0,
trang 55-56 để biết
chi tiết về Giấy phép Xuất bản Mở - OPL (Open
Publication License)
Giấy phép nội
dung bài viết: Creative
Commons 4.0 Quốc tế
Lê Trung Nghĩa
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét
Lưu ý: Chỉ thành viên của blog này mới được đăng nhận xét.