Là
bài viết cho hội thảo “Hệ thống giáo dục mở trong
bối cảnh Tự chủ giáo dục và Hội nhập quốc tế”
do Hiệp hội các trường đại học, cao đẳng Việt Nam
tổ chức ngày 16/5/2018 Tại trường Đại học Bách Khoa
Hà Nội. Bài được đăng trong kỷ yếu hội thảo, Tập
1, các trang 516-521.
|
Các tài liệu hội thảo |
Tóm
tắt:
Một
trong những vấn đề quan trọng để một tài nguyên trở
thành mở là cấp phép mở cho tài nguyên đó. Cách phổ
biến nhất hiện nay là sử dụng hệ thống cấp phép mở
Creative Commons để cấp phép cho các tài nguyên bạn muốn
chia sẻ mở chúng. Tuy nhiên, có sự khác biệt về phổ
các giấy phép Creative Commons được cấp cho các tài
nguyên truy cập mở, tài nguyên giáo dục mở và dữ liệu
mở.
--------------------------------------------------------------
Cấp
phép mở là công việc không thể thiếu của (các) tác
giả, (các) đồng tác giả cho các tác phẩm của họ để
được chia sẻ mở và để cho phép những người khác sử
dụng lại các tác phẩm đó một cách tự do, đặc biệt
là trong môi trường làm việc trên trực tuyến, trong khi
vẫn tuân thủ các điều khoản và điều kiện đi theo
với (các) giấy phép đó.
Có
vài hệ thống cấp phép mở hiện đang được (các) tác
giả, (các) đồng tác giả sử dụng để cấp phép cho
(các) tác phẩm của họ, nhưng phổ biến nhất là hệ
thống cấp phép mở Creative
Commons.
Tài
nguyên bất kỳ được cấp phép mở Creative Commons sẽ
trở thành tài nguyên truy cập mở. Trong số các tài
nguyên truy cập mở có những tài nguyên với các mức độ
tự do truy cập khác nhau, với các hạn chế khác nhau đối
với những người sử dụng và sử dụng lại các tài
nguyên đó, như tài nguyên giáo dục mở - OER (Open
Educational Resources) hay dữ liệu mở (Open Data). Nói cách
khác, phổ các giấy phép Creative Commons được cấp cho
các tài nguyên truy cập mở, tài nguyên giáo dục mở và
dữ liệu mở là khác nhau.
Trước
khi đề cập tới phổ các giấy phép được cấp cho các
dạng tài nguyên khác nhau được nêu ở trên, dưới đây
đưa ra tóm tắt các giấy phép khác nhau của hệ thống
cấp phép mở Creative Commons.
A.
Các giấy phép của hệ thống cấp phép mở Creative
Commons
Như
được liệt kê trên trang về các giấy phép Creative
Commons (gọi tắt
là CC), hệ thống
cấp phép này gồm
1 giấy phép đặc biệt và
6 giấy phép tiêu
chuẩn, xếp theo mức độ tự do giảm dần, gồm các giấy
phép như trong Bảng
1:
Bảng
1. Các giấy phép của hệ thống cấp phép mở Creative
Commons
Một
khía cạnh quan trọng khác cần được nêu ở đây là
(các) tác giả là những người nắm giữ các quyền bản
quyền đối với các tài nguyên - các tác phẩm họ sáng
tạo ra và vì vậy họ cũng luôn là người chủ động
cấp phép cho các tài nguyên - tác phẩm đó.
B.
Phổ các giấy phép Creative Commons cấp cho các
tài nguyên khác nhau
Dưới
đây là trình bày phổ các giấy phép Creative Commons cho
các tài nguyên khác nhau dựa vào định nghĩa và vài tài
liệu liên quan tới các tài nguyên đó.
B1.
Phổ các giấy phép Creative Commons cấp cho tài nguyên truy
cập mở
“Truy
cập mở tới tư liệu ngụ ý tính sẵn sàng tự do trên
Internet công khai, cho phép bất kỳ người sử dụng nào
để đọc, tải về, sao chép, phân phối, in, tìm kiếm,
hoặc liên kết tới toàn văn các bài báo đó, đi sâu vào
chúng để đánh chỉ mục, truyền chúng như là dữ liệu
tới phần mềm, hoặc sử dụng chúng vì bất kỳ mục
đích hợp pháp nào khác, mà không có các rào cản về
tài chính, pháp lý hoặc kỹ thuật ngoại trừ những rào
cản gắn liền với sự truy cập tới bản thân Internet”.
“Truy
cập mở - OA (Open Access) ngụ ý truy cập tự do tới
thông tin và sử dụng không có giới hạn các tài
nguyên điện tử đối với bất kỳ ai. Bất kỳ dạng
nội dung điện tử nào cũng có thể là truy cập mở, từ
các văn bản và dữ liệu cho tới các phần mềm, audio,
video, và đa phương tiện. Trong khi hầu hết chúng có liên
quan chỉ tới các văn bản, thì số lượng ngày một gia
tăng đang tích hợp văn bản với hình ảnh, dữ liệu, và
mã thực thi được. Truy cập mở cũng có thể áp dụng
cho các nội dung phi hàn lâm, như âm nhạc, phim ảnh, và
các tiểu thuyết.
Một
xuất bản phẩm được coi là truy cập mở nếu:
-
nội
dung của nó truy cập được vạn năng và tự do, độc
giả không mất chi phí, qua Internet hoặc khác;
-
tác
giả hoặc chủ sở hữu bản quyền trao cho tất cả
những người sử dụng một cách không thể hủy bỏ,
qua một giai đoạn thời gian không có giới hạn, quyền
để sử dụng, sao chép, hoặc phân phối bài báo, với
điều kiện thừa nhận ghi công thích hợp được đưa
ra;
-
nó
được ký gửi, tức thì, đầy đủ và ở dạng điện
tử phù hợp, ít nhất vào một kho truy cập mở được
thừa nhận quốc tế và rộng rãi, cam kết truy cập mở”.
Từ
định nghĩa và các giải thích ở đây có thể thấy, tất
cả các giấy phép trong hệ thống cấp phép mở Creative
Commons đều phù hợp để cấp phép cho tài nguyên truy cập
mở, bao gồm cả CC0.
Trên
thực tế, một vài chính sách truy cập mở của các tổ
chức lớn trên thế giới cũng nêu rõ việc sử dụng các
giấy phép của hệ thống cấp phép mở Creative Commons cho
các xuất bản phẩm của họ, điển hình như của
Tổ chức Sở hữu Trí tuệ Thế giới - WIPO (World
Intellectual Property Organization) hay Ngân
hàng Thế giới - WB (World Bank).
B2.
Phổ các giấy phép Creative Commons cấp cho tài nguyên giáo
dục mở – OER (Open Educational Resources)
“Tài
nguyên giáo dục mở là bất kỳ dạng tư liệu giáo dục
nào nằm trong phạm vi công cộng hoặc được giới thiệu
với một giấy phép mở. Bản chất tự nhiên của các tư
liệu mở đó ngụ ý bất kỳ ai cũng có thể hợp pháp
và tự do để sao chép, sử dụng, tùy biến thích nghi
và chia sẻ lại chúng. Các tài nguyên giáo dục mở trải
từ các sách giáo khoa tới chương trình giảng dạy, đề
cương bài giảng, ghi chép bài giảng, các bài tập, bài
kiểm tra, các dự án, âm thanh, video, và hoạt hình”.
Từ
định nghĩa và các giải thích ở đây có thể thấy,
không phải tất cả các giấy phép trong hệ thống cấp
phép mở Creative Commons đều phù hợp để cấp phép cho
tài nguyên giáo dục mở. Cụ thể, để bất kỳ ai cũng
có thể hợp pháp và tự do tùy biến thích nghi tài
nguyên giáo dục mở thì không thể gắn các giấy phép CC
BY-ND hoặc CC BY-NC-ND cho các tài nguyên đó được, vì các
giấy phép này không cho phép tùy biến thích nghi các
tài nguyên gốc ban đầu.
Trong
thực tế, một số tác giả có thể cấp phép cho các tài
nguyên họ sáng tạo ra với các giấy phép CC BY-ND và/hoặc
CC BY-NC-ND, và các tài nguyên đó sẽ được gọi là các
tài nguyên truy cập mở, không phải các tài nguyên giáo
dục mở.
Cable
Green, Giám đốc Giáo dục Mở, người đề xướng
hàng đầu các chính sách cấp phép mở trong giáo dục ở
tổ chức Creative Commons, trong
bài
trình bày của mình vào năm 2014 (slide số 26) đã đưa
ra hình minh họa các giấy phép Creative Commons thích hợp
để cấp phép cho tài nguyên để trở thành tài nguyên
giáo dục mở như trong Hình
1 dưới đây:
Hình
1. Phổ các giấy phép Creative Commons cho tài nguyên giáo
dục mở
Hình
1 cho thấy rõ các giấy phép CC BY-ND và CC BY-NC-ND là không
phù hợp để cấp phép mở cho tài nguyên để trở thành
tài nguyên giáo dục mở.
B3.
Phổ các giấy phép Creative Commons cấp cho dữ liệu mở
“Dữ
liệu mở là dữ liệu bất kỳ ai cũng có thể tự
do sử dụng, sử dụng lại và phân phối lại - chỉ phải
tuân thủ, nhiều nhất, yêu cầu thừa nhận ghi công và
chia sẻ tương tự”.
Định
nghĩa này cho thấy, chỉ 3 giấy phép Creative Commons là đáp
ứng được các yêu cầu của định nghĩa này và chiểu
theo nội dung các giấy phép tương ứng ở Bảng 1
bên trên, chúng gồm: CC0, CC BY và CC BY-SA.
Điều
này cũng là tương
tự với các nội dung được trình bày trong các bài có
nguồn gốc từ Viện
Dữ liệu Mở - ODI (Open Data Institute):
Trong
cả 2 bài được nêu ở đây, nếu bạn sử dụng hệ
thống cấp phép mở Creative Commons, dù bạn là người cấp
phép cho dữ liệu mở hay là người sử dụng lại dữ
liệu mở, bạn chỉ có 3 lựa chọn cấp phép và cấp
phép lại cho các tài nguyên sẽ trở thành và/hoặc tiếp
tục vẫn sẽ là dữ liệu mở, đó là CC0, CC BY và CC
BY-SA.
KẾT
LUẬN
Từ
những phân tích ở trên, có thể đưa ra các kết luận
sau:
-
Có
thể sử dụng các giấy phép trong hệ thống cấp phép
mở Creative Commons để cấp phép cho các tài nguyên truy
cập mở, tài nguyên giáo dục mở và dữ liệu mở.
-
Phổ
các giấy phép Creative Commons được sử dụng cho các tài
nguyên truy cập mở, tài nguyên giáo dục mở và dữ liệu
mở là khác nhau. Trong khi các tài nguyên truy cập mở có
thể được trao bất kỳ giấy phép nào, thì các giấy
phép CC BY-ND và CC BY-NC-ND không thể được trao cho tài
nguyên giáo dục mở và chỉ các giấy phép CC0, CC BY và
CC BY-SA mới có thể trao cho dữ liệu mở được. Từ
đây ta sẽ có được hình minh họa về phổ các giấy
phép Creative Commons cho các tài nguyên khác nhau như trong
Hình 2 dưới đây:
Hình
2. Phổ các giấy phép Creative Commons cho các tài nguyên
khác nhau
Lê
Trung Nghĩa